Сейтназаров М

ФЕТИШИЗМ
Португалша «фетико» сөзи бизиң тилде «жасалған» деген болып, фетишизм дининиң мәнисин анық сәўлелендиреди. Фетиш, яғный адамлар қолы менен жасалған айрым нәрсе ҳәм буйымларда сырлы иләҳий күш-қүдирет бар деп соларға сыйыныўды келтирип шығарған. Фетишлерде кеселлик, жаман көзден сақлаў, жақсылық қылатуғын, әўмет келтиретуғын қәсийетли өзгешеликке ийе болған сырлы тәреплер болады деп исенилген. Фетишлер ҳәр-қыйлы буйымлар; бут, әпсанауий периштелер, аулиелердиң сүўретлери, ҳәйкеллери, пайғамбарлардың шаш талалары, кийимлери; тумар, көзмоншақ, тасбеҳ, айрым мақбаралар, сақиналар, қәбирлер.
Ең көп тарқалған фетишлерден бири көзмоншақ. Көз-моншақлар тастан исленеди. Тас тесиледи, боялады, қара реңге ақ көз қылынады. Көзмоншақлар балалар билегине, бесигине, кийимлерине тағылады, тигип қойылады, байланады. Ҳаял-қызлар сырғасына бир-еки көзмоншақ қосып тағып жүреди. Меншик машиналарғ да тумар, көз-моншақ тағыў үрдиске айланған.
Христиан дининде Иса пайғамбардың еки ағашқа шегеленген ҳәйкелинесыйыныў кең тарқалған. Бундай бутлар христиан руҳаныйларының кийимларинде, диндарлардың үйлеринде кең ушырайды.
Фетишизм дини әййемги заманларда пайда болған болса да, ҳәзир де өз күшинде. Мәселен, Туркия, Пакистан, Саудия Арабыстаны, Иран, Мыср, Сирия сыяқлы мәмлекетлердиң байрағында ярым ай, жулдызлар көриниси бар, себеби аспан денелери иләҳий күш сыпатында исламғашекем болған дәўирлерде фетишлер еди. Мешитлер, медреселер үстине ярым Ай нышаны қойылған. Қәбирлер үстине де ай, жулдыз сүўрети түсирилген таслар ушырасады. Булар да фетишизм көринислери болып есапланады.
Солай етип, фетишизм ең әййемги алғашқы динлерден бири, бирақ бул диний қараслар елеге шекем сақланбақта.
ШАМАНИЗМ
Шаманизм -алғашқы жәмәәт дүзими жемирилиўи дәўиринде пайда болған әййемги диний исенимлерден бири. Оның өзине тән өзгешеликлери-адамлар арасында ҳәр қыйлы рухлар менен байланыста бола алатуғын шаманлар (бизиң жергиликли шәраятта шаманлар - бақсылар, палкерлер, пәриханлар, дуахан, деп аталады) қәбилетине исеним болып есапланады. Шаманларда кеселди даулаў, адамлар тәғдирин караматлаў, тәбиятта қәлеген өзгерислер ислеў сыяқлы әжайыбатларды сырлы қәбилет бар деп ойлаған.
Сыйқыршылар магия, яғный сыйқырлық ис-ҳәрекетлери менен адамларда руҳый көтериңкилик ҳалатын жүзеге келтириўлери мүмкин.