Сборник докладов республиканской научно-методической конференции вопросы применения современных систем и технологий

КОМПЬЮТЕР ГРАФИКАСИ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА 
ИНТЕРАКТИВ ТРЕНАЖЁРЛАРНИНГ ЎРНИ 
 
Қаюмова Г.А., Чўллиев Ш.И., ТАТУ 
Таълим тизимида ўтказилаѐтган ислоҳотлар натижасида таълим сифати 
ўқитишнинг методик омиллари ва воситаларидан қандай фойдаланишга боғлиқ 
бўлиб қолмоқда. Мамлакатимиз кадрлар тайѐрлаш тизимининг устувор 
вазифалари қаторига таълим тизимини моддий – техникавий базасини 
шакллантириш ва таълим воситаларидан самарали фойдаланиш ҳамда 
таълимни модернизациялаш кабилар киритилмоқда. Ўқитишда педагогик 
технологиялар ва техник воситалардан фойдаланиб ўқитиш самарадорлигини 
ошириш орқали малакали кадрлар тайѐрлаш билан бирга уларни ижтимоий – 
иқтисодий соҳа тармоқлари, ишлаб чиқариш самарадорлигига ижобий таъсир 
этишига ҳам эришиш мумкин. Шу сабали техник фанларни ўқитишда 
педагогик технология интерактив тренажѐрларни ўрни долзарб аҳамиятни касб 
этади. 
Ҳозирги вақтда олий таълим тизимида техник фанларни ўқитиш 
сезиларли ўзгаришларга таъсир кўрсатмоқда. Хусусан, ўқув жараѐнига янги 
ахборот технологиялари жадал жорий этилмоқда: рақамли таълим 
ресурсларидан, интернет-ресурслардан фойдаланиш ва бошқалар. 
Компьютер графикаси - бу ўзига хослиги сабабли турли хил техник ўқув 
воситаларидан кенг фойдаланишни ўз ичига олган фан ҳисобланади, шунинг 
учун компьютер технологиялари компьютер графикасини ўқитишда янги 
имкониятларни очиб беради. Компьютер таълимда тобора кўпроқ роль 
ўйнамоқда, чунки ундан ўқув ва синфдан ташқари ишларда фойдаланиш бир 
қатор муаммоларни ҳал қилишга имкон беради. Булар таълимни 
индивидуализация қилиш ва фарқлаш, ўрганиш мотивацияси, босма 
материаллар билан ишлашда қийинчиликларга йўл қўймаслик, вақт 
етишмаслиги муаммоларини ҳал қилишда асосий ролни мультимедиа ўқитиш 
воситалари (масалан, мультимедиа дарсликлари, тармоқдаги таълим манбалари, 
мультимедиа универсал энциклопедиялари ва бошқалар) эгаллайди. Улардан 
фойдаланиш осон, уларнинг дарсни кучайтиришда ва ўқувчиларга ҳиссий 
таъсирини оширишда уларнинг роли катта. Улар бизнинг замонамизнинг 
объектив ҳақиқатига айландилар ва ўқитувчилар ўз машғулотларида 
коммуникатив компетентсияларни шакллантириш учун ишлатмасдан иложсиз. 
Электрон ўқув қўлланмалар ўқув жараѐнининг тузилишига энг яхши тарзда 

---

218 
―мос келади‖, дидактик талабларни тўлиқ қондиради ва компьютер 
графикасини 
ўқитиш 
жараѐнини 
реал 
шароитларга 
имкон 
қадар 
яқинлаштиради. 
Тренажѐр (инглизча траин – таълим бериш, ўқитиш, машқ қилиш) - бу 
турли хил юкларни ѐки ҳолатларни (вазиятларни) сунъий равишда симуляция 
қиладиган (инглизча механик, дастурий таъминот, электрон ўқув воситаси. 
Тренажѐрлар ўқитиш (тақлид) ѐки спорт машғулотлари ҳам бўлиши мумкин. 
Тренажѐр - бу тингловчиларни реал объектни бошқаришга хос бўлган 
ҳаракатларни такрорий бажариш орқали моддий объектни бошқариш учун 
зарур бўлган касбий маҳорат ва кўникмаларни шакллантириш ва 
такомиллаштириш 
учун 
мўлжалланган, 
тингловчининг 
касбий 
тайѐргарлигининг техник воситасидир. Тренажѐр учта зарур қисмдан иборат 
бўлиши керак: конструктив (оператор иш жойининг аниқ нусхаси); дастурий 
таъминот (ускуналар ва жараѐнларнинг етарли модели); дидактик 
(ўқитувчининг иш жойи операторларнинг ҳаракатларини баҳолаш ва назорат 
қилиш дастури билан, бошқа бир хил муҳим хизмат дастурлари билан). 
Интераcтиве Э-Траинер шунингдек мултимедиа ўқитиш воситасидир. 
Тренажѐр - бу ўқувчиларнинг билим, кўникма, малакаларини ва такрорий 
топшириқлар жараѐнида уларни мақсадли тайѐрлашни баҳолашнинг ўзига хос 
усули. 
Ҳозирда турли хил жисмоний машқлар билан жиҳозланган дисклар 
ўқитувчи томонидан ўз талабаларининг индивидуал хусусиятларини ҳисобга 
олган ҳолда турли мавзуларда интерактив тренажѐрларни яратиш долзарб 
бўлиб қолади. 
Тренажѐрларни яратиш учун PowerPoint дастурининг имкониятларидан 
фойдаланилади: триггерлар (танланган элемент учун ҳаракат ѐки вақт шартини 
белгилашга имкон берадиган анимация воситалари; бу ҳолда анимация 
бошланади), кўприклар (бошқа элементга (буйруқ, матн, сарлавҳа) мурожаат 
қиладиган гиперматнли ҳужжатнинг бир қисми) ҳужжатнинг ўзида, дискда ѐки 
компьютер тармоғида жойлашган бошқа объектга (файл, каталог, дастур) ѐки 
ушбу объект элементларига ва «жонлантирилган сорбон» техникаси. 
―Анимацион сорбонок‖ техникаси таърифлар, атамалар, саналар, теоремалар ва 
бошқаларни ѐдлашга мўлжалланган. Илгари, сорбон техникасидан фойдаланган 
ҳолда ўқитувчилар картанинг бир томонига тушунча, сўз, сана, иккинчисига 
жавоб ѐзишган. Талаба карточкаларни кўриб чиқиб, жавоб беришга уринади ва 
дарҳол ўзини текширади. Сорбонканинг анимацион версияси хотирани 
мустаҳкамлаш учун янада жозибали ва хилма-хил бўлишига ѐрдам беради. 

---

219 
Компьютер графикаси фанини объектларнинг чизмаларини ва 
тасвирларни ҳосил қилишда, ва 3 томонлама кўринишини тасвирлаш 
усулларини ўргатиш учун интерактив тренажѐрлардан фойдаланиш мумкин. 
Уларни компьютер графикаси фанида геометрик объектлар ва 
тасвирларни 2 ва 3 ўлчовли моделларини ҳосил қилишни, уларни текисликда 
ѐки фазода алмаштиришларни, сплайн-функциялар ѐрдамида мураккаб 
объектларни ҳосил қилишни, уларни бўяшни ва динамика беришни 
текисликдаги ѐки фазодаги проекциялари орқали ўрганиш ўзлаштиришнинг 
асосий вазифасидир. Ушбу кўникмаларни шакллантиришда тренажѐрлардан 
фойдаланиш ушбу жараѐн самарадорлигини сезиларли даражада оширади. 
Компьютер графикасига боғлиқ ишларни бажариш учун сиз машқларни таклиф 
қилишингиз мумкин: ―текисликда обектларни ҳосил қилиш‖, ―фазода 
обектларни ҳосил қилиш‖ ―текисликда ва фазода алмаштириш‖, ―тасвирларни 
тасвир текислигида ҳосил қилишда геометрик проекциялардан фойдаланиш‖, 
―сплайн функциялардан фойдаланиб тасвирлар ҳосил қилиш‖, ―талабаларни 
фазовий тасаввурини кенгайтириш‖, ―тасвирларни ҳосил қилиш билан график 
саводхонликни ошириш‖ ва ҳ.к. Ўқув машғулотлари ва самарали фаолият учун 
математик терминлардан фойдаланиш босқичида баѐн мазмунига асосланган 
сўзларни боғлаш операциялари ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. 
Тасвирланадиган фазовий шакллар кўникмаларни шакллантириш учун сиз 
талабаларни тасаввурларини бирлаштириш учун ҳаракатларга ўргатиш учун 
тренажѐрлардан фойдаланишингиз мумкин. Масалан, ―Фазовий шаклни тўғри 
танлаш‖ вазифаси. Компьютер графикаси бошқа фанлардан ўзининг асосий 
усули тасвирлаш усули билан фарқ қилади, компьютер графикаси умумкасбий 
фанлардан бири ҳисобланиб, ўзининг тасвирлаш услублари ѐрдамида 
талабаларнинг фазовий тасаввурларини кенгайтириш, тасвирларни ясаш ва 
уларни ўқий билишга ҳамда муҳандислик масалаларини график усулда баѐн 
этишга ѐрдам бериш кўникмаларни шакллантириш учун баѐндаги бўшлиқни 
тўлдириш машқлари бажарилади. Масалан, сиз талабалардан тасвирларни 
ясашда муҳандислик масалаларини график усулда баѐн этишни сўрашингиз 
мумкин. Ёки саволга жавоб бериш учун фазовий объектни танлаш учун 
топшириқ беришингиз мумкин. Бундай машқларни тезда бажариш, тежалган 
вақт ҳисобига ўрганилаѐтган тасвирларни ҳосил қилишда компьютер графикаси 
масалаларини кўпайтиришга имкон беради. 
Интерактив тренажѐрлар жуда кўп афзалликларга эга: 
- 
Улар дарснинг турли босқичларида, талабаларнинг фронтал ѐки 
индивидуал ишларида, дарсдан ташқари мустақил ишлашда, бўшлиқларни 

---

220 
бартараф этишда, бошланғич вазифаларни ечишда тажриба тўплашда 
фойдаланишлари мумкин. 
- 
Бундай қўлланмаларда иллюстрациялардан фойдаланиш талабаларга 
тасвирларни ҳосил қилиш учун қўшимча имконият яратади.
- 
Тренажѐрдан дарсдан ташқарида индивидуал ишлаш учун ҳам 
фойдаланиш мумкин: масалан, имтиҳонга тайѐргарлик кўриш ѐки талаба касал 
бўлганда ѐки уйда масофадан ўқитиш учун. 
- 
Тренажѐрлардан интерактив доска билан ишлашда ѐки проектор ва экран 
билан ишлашда фойдаланиш мумкин. 
Компьютер 
графикасини 
ўқитишда 
интерактив 
тренажѐрлардан 
фойдаланиш самарали натижаларни беради. Бундан ташқари, ўқув жараѐнида 
интерактив электрон тренажѐрлардан фойдаланган ҳолда, ўқитувчидан буни 
эпизодик, тартибсиз бажармасликни талаб этади, акс ҳолда улар ўқув 
натижаларига таъсир қилмайди. Шу сабабдан ўқитувчидан ҳам педагогик 
маҳоратни талаб қилади.