Say d u lla m irzayev

334

---

ODIL YOQUBOV
(1926-yilda t.ug‘ilgan)
Yuksak saviyadagi badiiy asarlar yaratishga qodir b o ig an
haqiqiy iste’dodlar kam uchraydi. Zabardast adib va jam oat 
arbobi Odil Yoqubov ana shunday noyob iste’dod sohiblaridan 
biridir. U o ‘z ijodi bilan XX asr o ‘zbek adabiyotini boyitib, 
badiiy tafakkur taraqqiyotiga salmoqli hissa qo'shdi.
Odil Yoqubov, aslida 1927-yilda Qozog‘istonning Chimkent 
viloyati Turkiston tumanidagi Otaboy qishlog‘ida tug'ilgan. 
Ikkinchi jahon urushida qatnashish uchun yoshini bir yoshga 
k;Wta ko‘rsatib, 1945-yilda frontga ketgan. Yaponiyaga qarshi 
oljib borilgan harakatlarda qatnashish uchun bepoyon Gobi 
sahrosini yayov kezib chiqib, o'limlardan omon qolgan. Burch 
tujyg‘usi yuksak Odil uchun harbiy xizmat 1950-yilga qadar 
clio‘zildi. F ro ntd an qaytgach, Toshkent davlat universiteti 
(hozirgi 0 ‘zMU)ning filologiya fakultetida o ‘qib, uni imtiyozli 
d ip lo m b ilan tu g atg an (1956). 0 ‘zb ek isto n Y ozuvchilar 
ta s h k ilo tid a m a slah atc h i (1955-1959), « L ite ra tu rn a y a
g ^ zeta » d a m axsus m u x b ir (1959-1963, 1967-1970), 
« 0 ‘zb ekfilm »da, 0 ‘z b ek isto n K in o m a to g ra fiy a d av lat 
q o ‘m itasida bosh m u h a rrir (1963-1967), G ‘afu r G ‘ulom
riom idagi A d abiy ot va sa n ’at n ash riy o tid a (1970-1982), 
« 0 ‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosh muharrir 
(1982-1987) b o ‘lib ishlagan. O. Yoqubov 1987-yildan 1996- 
yilgacha O ‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi boshqaruvining 
raisi bo ‘lib mehnat qildi. 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgach, 
Odil Yoqubov ijod qilish bilan birga, Vazirlar M ahkamasi 
q o sh id ag i R esp u b lik a atam ash u n o slik q o ‘m itasig a rais,
3.35

---

Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati assambleyasining vitse- 
prezidenti sifatida samarali ishlamoqda.
Odil Yoqubov — serqirra ijodkor. U o ‘zining hikoya va 
ocherklari, publitsistik maqola va pyesalari, xususan, qissa va 
romanlari bilan kitobxonlar ommasiga sevimli yozuvchi b o iib
qolgan. Adib, ayniqsa, hikoya, qissa va roman janrlarida o ‘z 
iste’dodini to iiq namoyon qilgan. Zero, u Abdulla Qodiriy, 
C hoipon, Oybek, G ‘afur G ‘ulom, Abdulla Qahhor kabi ustoz 
yozuvchilarning an ’analarini yangi davrda davom ettirgan va 
rivojlantirgan. Odil Yoqubovning «Vido», «Muzqaymoq» singari 
asarlari o ‘zbfek hikoyachiligining go‘zal namunalaridir.
O. Y o q u b o v n in g
« N a v ro ‘z. a ra fa s id a g i 
o ‘y lar» , 
« M u ru v v a tn i u n u tm a y lik » , «Q ach o n o dam b o ia m iz » , 
«Qishloqdagi- fojia», «N utq», «N am angan to m on lard a» , 
«Qashqadaryo gurunglari» kabi publitsistik asarlarida ham 
xuddi shu xususiyat b o ‘rtib turadi. Zero, ularda mavzu va 
material yangi boiganidek, olg‘a surilgan fikr va uning ifodasi 
ham go‘zal va yangidir. Shunga k o ‘ra, Odil Y oqubovning 
p u b litsistik asarlari m avzu, g ‘oyaviy m azm un va badiiy 
m a h o ra t jih a tid a n a d a b iy o tim iz d a y a n g ilik b o i d ; .
D arh aq iq at, Odil Y oqubovning publitsistik m aqolalaridla 
m am lakat va,xalq uchun hayot-m am ot masalalari b o ig a n : 
m ustaqillik, erk, taraqqiyot, adolat va tinchlik m asalalari 
k o ‘ta rilg a n h am d a dad illik va ja su rlik b ilan y o ritilg a i. 
Shuningdek, ularda qishloq ahli, xususan, qishloq xotin-qizlari 
hayotini tubdan yaxshilash, uni hozirgi kun talablari darajasiga 
ko ‘tarish, oikam izni yanada obod va k o ‘rkam qilish, tabiatni 
sevish, asrash, tabiat boyliklaridan tejab-tergab foydalanish 
haqida bong urilgan.
Odil Yoqubov o ‘z publitsistik maqolalarida ona tabiat, uning 
daxlsizligini ta ’minlash, qadimiy chiroyini qaytarish, Orol dengizi 
fojiasi va uning asl sabablari haqida kuyunchaklik bilan fikr 
yuritgan. Yozuvchi tabiatga zulm qilish gunohi azim, kelajak 
avlodlar kechirmaydigan ayb ekani haqida juda ta ’sirli yozadi. 
Paxta yakkahokimligiga, paxtachilikda zaharli dorilarni haddan 
ziyod ishlatishga qarshi, paxtaning xarid narxini k o ‘tarish 
to ‘g‘risida qimmatli fikrlarni o ‘rtaga tashlaydi.
336

---

Odil Yoqubov tabiat boyliklarini isrof etishni, adolatsizlik 
va nohaqlikni, ko‘zbo‘yamachilik va qo‘shib yozishni jamiyat 
ta n a sid a g i ja ro h a t deb atay d i. M a q o la la rid a b u n d ay
jarohatlarga qarshi kurashish, inson qadr-qimmatini ko‘tarish 
g‘oyasini olg‘a suradi.
Odil Yoqubovning qissachilik sohasidagi ijodiy izlanishlari 
g‘oyat samaralidir. Adib turli yillarda «Bir felyeton qissasi», 
«Tilla uzuk», «Muqaddas», «Ota izidan», «Qanot juft boiadi», 
«Izlay m an », « L arza» , «B illur q an d illa r» , « M atlu b a» , 
«Qaydasan, M orika» kabi asarlar yozib, o ‘zbek qissachiligi 
taraqqiyotiga katta ulush qo‘shdi.
Odil Y oqubov qissalari — mavzu jihatidan rang-barang, 
m azm u n an boy. Bu q issa la rd a zam o n d o sh larim izn in g
m urakkab va jonli obrazlari chizilgan. Adib qissalarida tugal 
sujet va yorqin obrazlar yaratib, inson va zamin, vijdon va 
burch, sevgi-muhabbat, axloq-odob, m ehnat va tinch hayot 
haqida chuqur fikr yuritadi. Xalq hayotidagi ezguliklarning 
aham iyatini k o ‘rsatib, halol ishlab, halol yashash g'oyasini 
ustalik bilan ifodalaydi. Q in g ‘irlik, nopoklik, xiyonat va 
sotqinlikni keskin qoralab, ularni badbaxtlikka, yuzi qoralikka 
qiyos qiladi.
S hunisi m uhim ki, O. Y o q u b o v q issa la rid a a d o la t va 
haqqoniyat, halollik va sadoqatning xiyonat, fitna-fasod, 
tuhmat, hiylayu makr ustidan g‘alabasi quruq bayon etilmaydi. 
Aksincha, badiiy tarzda, to ia q o n li obrazlar vositasida jonli 
va tabiiy qilib ifodalanadi. Bu fazilat «M uqaddas» qissasida 
ochiq k o ‘rinadi. Asar sujetiga Sharif bilan M uqaddasning 
hayoti asos qilib olingan. Yozuvchi bu ikki yosh qalbning sevgi 
sa rg u z a sh tla ri, oliy m a k ta b g a k irish u ch u n im tih o n
topshirishlari bilan b o g iiq kechinmalarini hayajonlantirarli 
tarzda mohirona aks ettirgan. Sharif o ‘z sevgilisi Muqaddas 
b ila n b irg a kirish im tih o n la rin i to p s h ira d i. B iroq yigit 
imtihonda порок yo‘l tutib, o ‘zi sezmagan va istamagan holda 
M uqaddasga jabr qilib qo‘yadi. Qiz im tihondan o ‘tolmaydi. 
Bu voqea yigit qalbida chuqur iz qoldiradi, binobarin, u ruhan 
qiynaladi, iztirob chekadi. Uning m a’naviy hayoti ostin-ustun 
b o iib ketadi.
337

---

Yozuvchi «M uqaddas» qissasida bir qarashda kundalik 
oddiy voqeaday b o ‘lib tuyuluvchi hayot lavhalarini chuqur 
tadqiq etgan. Shu orqali axloq-odob va yoshlar tarbiyasiga oid 
m uhim m uam m olarni k o ‘targan. Poklik, vijdoniy soflik, 
to ‘g ‘rilik va halollikni u lu g ‘lab, yoshlar hayoti va ongida 
uchrovchi olg‘irlik va qing‘irlik singari yaramas odatlarni keskin 
qo ralag an . Shu bilan birga, qissani o p tim istik ruh bilan 
sug‘organ.
Odil Yoqubov turli mavzularda qator hikoya, ocherk va qissalar 
yozib, nasrda muayyan tajriba hosil qilgach, o ‘z kuchini roman 
janrida sinab ko‘rdi. Birin-ketin oltita roman yozib, katta nasming 
mohir ustasi ekanini namoyish etdi. Odil Yoqubov romanlari — 
mavzu jihatidan rang-barang. «Er boshiga ish tushsa...» (1965), 
«Diyonat» (1981), «Oq qushlar, oppoq qushlar» (1986), «Adolat 
manzili» (1994) romanlarida zamonaviy mavzular aks ettirilgan. 
«Ulug‘bek xazinasi» (1973), «Ko‘hna dunyo» (1983) romanlarida 
esa tarixiy o‘tmish mavzulari tasvirlangan.
Odil Yoqubov romanlarining aksariyati g‘oyaviy mazmun 
boyligi va badiiy barkam olligi bilan kitobxonlarga manzur 
b o ‘ldi. X ususan, « U lu g ‘bek xazinasi» rom anchiligim iz 
sh u h ratig a sh u h ra t q o ‘shdi. R o m an d a salkam qirq yil 
p o d sh o h lik qilgan buyuk olim va m u tafak k ir U lu g 'b ek
hayotining dramatik voqealarga boy b oigan so‘nggi davri aks 
ettirilgan. Ulug‘bek obrazining yangi qirralari, buyuk olimning 
ajoyib insoniy fazilatlari r o ‘y-rost ochib berilgan. A sarda 
tasvirlanishicha, Ulug‘bek podshohlik qilish bilan birga, ilm- 
fanda, xususan, osmonshunoslikda olamshumul yangiliklar kashf 
etadi. Nodir kitoblarni yigib, boy xazina yaratadi. Ulug‘bek 
ilm-fanni o ‘stirish orqali mamlakatda adolat o ‘rnatishni, el-ulus 
ahvolini yaxshilashni, jaholatga barham berishni orzu qiladi.
B iroq U lu g ‘bek qan ch alik h a ra k a t qilm asin, o ‘zining 
m a’rifat va adolat yoiidagi ezgu maqsadlariga erisha olmaydi. 
C h u n k i, te sk arich i k u c h la r U lu g ‘b ek n ing y o ii g a g ‘ov 
boiadilar. Unga qarshi turli y o ilar bilan kurash olib boradilar. 
Q ora guruhchi johillar va fitnachi beklar U lug‘bek boshliq 
m a’rifatparvar kuchlarga qarshi kurashda turli fisqu fasod va 
tuhm atdan foydalanadilar. U lar o ‘z qora niyatlarini amalga
338

---

oshirishda U lug‘bekning o ‘g‘li — m ansabparast va xudbin 
A b dullatifdan ham foydalanadilar. M irzo U lu g ‘bek qora 
guruhchilarning mudhish niyatidan, mamlakat osmonini qora 
bulut qoplayotganligidan voqif bo‘ladi. Biroq uni hokimiyat 
taqdiridan k o ‘ra, ko‘proq uzoq yillar davomida yig‘ilgan xazina
— kitoblarning taqd iri qiynaydi: