Say d u lla m irzayev

327

---

Qaysi biri yozdi?
Mehrisimikin?
Salimasimikin, Halimasimi?
Halimasi b o ‘Isa koshkiydi...
K o ‘rinadiki, «Terimda» she’ri voqeaband bo‘lgani tufayli, 
birinchidan, o ‘quvchida mavzuga doir to ‘liq tasavvur hosil 
qiladi. Ikkinchidan, u osonlik bilan yod olinadi.
A. M uxtorning «O talarga m aslahat» asari ham sujetli 
she’rning yaxshi bir namunasidir. U nda tasvirlanishicha, bir 
kishining ikki o ‘g‘li va bir qizi bor ekan. K atta o ‘g‘li otasiga 
taqlid qilib aroq ichishni, papiros chekishni istab qoladi. Buni, 
ya’ni «tirmizakning buzilishi» xavfini sezgan ota zudlik bilan 
bola tarbiyasiga jiddiy kirishadi: ota aroq ichishni, papiros 
chekishni tashlaydi. R o ‘zg‘or ishlarini bajarishda xotiniga 
yordamlashadi. Otaning bu ezgu harakatlari bolalarga ijobiy 
t a ’sir qiladi va ularning xulqu odobida, fe’l-atvorida sifat 
o ‘zgarishlari yuz beradi. Shoir ana shu voqeani samimiyat bilan 
hikoya qilib, undan quyidagicha poetik xulosa chiqaradi:
Shunday tajribani qo ‘llab ко ‘ring-a,
Bola, axir, umrning naqshi.
Yoshligidan boshlang tarbiyasini,
Tug'ilmasdan boshlasangiz yana ham yaxshi.
Asqad M uxtor lirik asarlar, sujetli she’rlar yozish bilan birga, 
«Bizning avlod» (1939), «Sheralining do‘sti barhayot», «Po‘lat 
quyuvchi» (1947), «Adolat» (1948), «K atta y o ‘lda» (1949), 
« M an g u lik k a dax ldo r» (1969), «D ol qoya» (1986) kabi 
d o s to n la r ham y a ra td i. Bu a s a rla rd a k ito b x o n la rn i 
qiziqtiradigan turli mavzular, xilma-xil voqealar tasvirlangan.
«Po‘lat quyuvchi» о ‘zbek she’riyatida ishchilar sinfi haqida 
yaratilgan birinchi realistik doston b o ‘lib, unda 0 ‘zbekiston 
metall quyuvchilarining urush va urushdan so‘nggi dastlabki 
yillardagi hayoti va mehnati aks ettirilgan. Asarda Bekobodda 
o ‘zbek metallurgiya kombinatining tashkil etilishi jarayonida 
o ‘zbeklar orasidan malakali ishchilarning yetishib chiqqanligi 
tasvirlangan. D oston sujeti m arkazida oddiy o ‘zbek yigiti
328

---

S h o m u ro d n in g p o ‘la t quyuvchi b o i i b y etishishi, uning 
ongidagi o ‘sish-o‘zgarishlarni ko‘rsatish turadi. Asarda bu holat 
jonli va tabiiy qilib ifodalangan.
A. M uxtor ijodida «K atta y o id a » dostoni ham muhim 
o ‘rin tutadi. Bu asarda urushdan keyingi qishloqlardagi halol, 
fidokor kishilar haqida maroqli tarzda hikoya qilingan. 0 ‘zbek 
dehqonlariga xos ajoyib xislatlar asarning bosh qahram oni 
A rslonqul obrazida u stalik bilan k o ‘rsatilgan. A rslonqul 
m e h n atsev ar, so fdil, o ‘ty u ra k p a x ta k o r yigit sifatid a 
gavdalanadi. U q o ‘riq va b o ‘z yerlarni o ‘zlashtirishda katta 
tashabbus va jasorat k o ‘rsatadi. Taqir dashtdan yangi yer ochib 
paxta ekadi. G ‘ayrat va m atonat bilan ishlab, tengqur o‘rtoqlari 
yordamida turli qiyinchiliklarni yengib chiqadi.
* * *
A. M uxtorning nasri ham serm a’no va serjilodir. U 40- 
yillaming o ‘rtalaridan boshlab nasrda ham muntazam suratda 
ijod qila boshladi. Adibning dastlabki ocherk va hikoyalari 
« P o ia t shahri» (1949), «Istiqbol» (1951), «Hayotga chaqiriq» 
(1956) to ‘plam larida jam langan. Y ozuvchi o ‘z hikoya va 
ocherklarida O'zbek paxtakorlari va sanoat ishchilari obrazini 
yaratishga intildi. H ayotdagi yangiliklarni u lu g ia b , ayrim 
kishilar ongidagi illatlarga qarshi kurash olib bordi. «Hayotga 
chaqiriq» t o ‘plam idagi asarla r badiiy baquvvatligi bilan 
A. Muxtorning 50-yillarga kelib iste’dodli hikoyanavis sifatida 
ham shakllanganligini isbotladi.
A. Muxtor, ayniqsa, qissa va roman janrlarida barakali va 
sam ara li ijod etdi. « D a ry o la r tu ta sh g a n jo y d a» (1950), 
«Qoraqalpoq qissasi» (1958), «Bo‘ronlarda bordek halovat» 
(1975), «Buxoroning jin k o ‘chalari» (1980), «Manba» (1986), 
«Jar yoqasidagi chaqm oq» (1982), «K um ush tola» (1987), 
«Insonga qulluq qiladurman» (1994) kabi qissalar yozdi.
A. M u x to r « D a ry o la r tu ta s h g a n jo y d a » q issasida 
G ‘zbekistonning to ‘n g ‘ich m etallurgiya zavodi, bu zavod 
ishchilarining hayoti, mehnati, kurashi, orzu-istaklari haqida 
hikoya qiladi. Bu qissa o ‘z vaqtida mavzu e’tibori bilan yangilik
329

---

b o ‘ldi. Qissada aqliy va jismoniy m ehnat o ‘rtasidagi asosiy 
tafovutning kun sayin yo‘qolib borayotganligini k o ‘rsatishga 
h a ra k a t qilin g an . Shu m a q sad d a zavod ish ch ilari va 
injenerlarining xilma-xil obrazlari yaratilgan. U lar orasida, 
ayniqsa, injener M anzura obrazi ajralib turadi. Bu ishchan va 
tashabbuskor ayol zavodda paydo b o ‘layotgan novatorlik 
harakatida faol qatnashadi.
A sard a zavod hay o ti va ish ch i-injenerlarning m ehnat 
faoliyati haqida to ‘g‘ri tasavvur beruvchi jonli va qiziqarli 
lavhalar anchagina. Lekin qissada yozuvchining zavod hayotini, 
ishchi va injener-texniklar turmushini yaxshi bilmasligi bilan 
bog‘liq b o ‘lgan b a ’zi nuqsonlar ham uchraydi98. Unda, ayrim 
sahifalarda sxematizmga, yuzakichilikka, bayonchilikka yo‘l 
q o ‘yilgan.
A. M uxtor bunday nuqsonlarni keyingi qissalarida tuzata 
bordi. « Q oraq alp oq qissasi» asarid a m u allif q o raq alp o q
xalqining XX asrning yigirmanchi yillaridagi hayotini Japaq, 
Stepan, Suluv, Allon, Palm an, Eremet singari obrazlarning 
faoliyati, ruhiy olami, ular o ‘rtasidagi ziddiyatlar tasviri orqali 
ochib berdi. «Qoraqalpoq qissasi»da adib xarakter yaratishda 
ruhiyat tahlilidan foydalana olish va hayotiy sujet to 'q ish
m alak asin i eg allag an lig in i nam oyish etdi. « Q o raq alp o q
qissasi» dagi bu y u tu q « B u xo ro n in g jin k o ‘ch alari» , 
«B o ‘ro n la rd a b o rd ek h alo v at» q issa la rid a y a n a d a
mustahkamlandi.
A. M uxtor qissalaridagi k o ‘p fazilatlar adibning «Opa- 
singillar» (1955), «Tug‘ilish» (1960), «Davr mening taqdirimda» 
(1964), «Chinor» (1969), «Amu» (1985) rom anlariga ham 
tegishlidir. Chunki bu romanlarda hayot haqiqati ko‘p hollarda 
bevosita obrazli tarzda tadqiq etilgan.
«Ора-singillar» romanida о ‘zbek xalqining o ‘tgan asr 20- 
yillaridagi murakkab hayoti tasvirlangan. Unda yangi jamiyat 
bilan bir qatorda, yangi kishilarning yuzaga kelishini, yangicha 
ong va dunyoqarashning shakllanish jarayonini k o ‘rsatishga 
harakat qilingan. 0 ‘zbekistonda katta sanoat korxonasining