Say d u lla m irzayev

62 
Yoqubov Homil.
O y b e k . A d a b iy - t a n q id iy o c h e r k . — Т.:
0 ‘zadabiynashr, 1959, 154-155-betlar.
214

---

Oybekning «Quyosh qoraymas» asari ikkinchi jahon urushi 
m av zu sid a y ozilgan b irin c h i o ‘zbek ro m an id ir. U n d a 
jangchilarim izning vatanparvarligi, qahram onligi, xalqlar 
o ‘rta sid a g i d o ‘stlik , p a rtiz a n la r h a ra k a ti ta sv irla n g a n . 
Rom anning g‘oyaviy mazmuni uning sarlavhasida ham o ‘z 
ifodasini topgan. Oybek romanni «Quyosh qoraymas» deb atash 
bilan quyosh abadiy qoraymagani singari adolat va haqqoniyat 
uchun jang qilayotgan xalqni yengish aslo mumkin emas, degan 
g‘oyani obrazli ravishda ifodalagan.
«Quyosh qoraymas» rom anida bevosita front voqealari, 
fashist bosqinchilariga qarshi olib borilgan jang manzaralari 
aniq aks ettirilgan. Voqea, asosan, bir batalyonning jangovar 
hayoti timsolida namoyon bo‘ladi. Oybek asarda jangovar front 
hayotini, jan gchilarning ruhiyatini, his-tuyg‘ularini, jang 
manzaralarini bilag‘onlik bilan tasvirlagan. Har bir voqea va 
har bir obrazni chuqur m ulohaza va hayotiy dalillar bilan 
asoslab bergan. Shuning uchun ham rom anda tasvir tabiiy, 
ishonarli va jonli chiqqan.
«Q uyosh qoraym as» ro m a n id a B ektem ir, Ali tajan g , 
Askarpolvon, Dubov, Nikolin, Hoshimjon, Rashid, Salima 
singari jangchi obrazlari yaratilgan. Bu jonli obrazlar vositasida 
jan g ch ilarim izn in g , xususan, o ‘zbek y ig itla rin in g uru sh
davridagi jangovar hayoti ko‘rsatilgan. Ularning o ‘q yomg‘irlari 
ostida toblanib, chiniqa borganliklari ochilgan.
A sarn in g bosh q a h ra m o n i B ektem ir — o ‘zbek 
jangchilarining umumlashma obrazi. U dastlabki paytlarda 
front sharoitiga k o ‘nika olmay qiynaladi, oldiniga harbiy 
taiim n in g aham iyatini tushunmaydi. Keyinchalik Bektemir 
jan g o v ar voqealar davom ida o ‘sib, chiniqadi, «soldatcha 
yashashga o ‘rganadi», jang qilish san’atini egallab oladi. Asarda 
B ektem ir x arak terin in g shakllanishi, uning ja n g olovida 
toblanib, o ‘sib o ‘zgarishi ishonarli qilib ko‘rsatilgan.
«Quyosh qoraymas» romanida o ‘zbek jangchi yigitlarining 
xilma-xil o b razlari yaratilgan. Y ozuvchi bu n da obrazlar 
xarakterini, ong-tushunchasi va dunyoqarashini mahorat bilan 
ko‘rsatgan; personajlar tilini individuallashtirib bergan. Shu bilan 
birga, o ‘zbek jangchilari obrazini yaratishda milliy koloritdan
215

---

o ‘rinli foydalangan. Rom anda milliy xususiyatlarni ochishga 
xizmat qiluvchi misollar ko‘p. Asardagi Mirholiqning frontda 
qazi tayyorlashi va uni o ‘z elatlari bilan baham ko‘rishi, Ali 
tajangning urush davrida U krainada o ‘zbekcha ketmon va 
choyxona topolmay xunob bo‘lishi, o'zbek jangchilarining askiya 
va afandi latifalarini aytishlari, Rashid ismli soldatning o ‘z eliga 
salomnoma yozish uslubi va boshqalar ana shular jumlasidandir. 
«Quyosh qoraymas» romani sujetiga Amir Temur, Zahiriddin 
Bobur, Iskandar Zulqarnayn, Nasriddin Afandi hayoti bilan 
bog‘liq bo‘lgan hikoyalar, afsonalar va latifalarning kiritilishi 
ham asarning g ‘oyaviy mazmunini boyitishga va uni milliy 
tarovat bilan bezashga bevosita xizmat qilgan.
Oybek rom anda xalq maqol, ibora va so‘z o ‘yinlaridan 
unumli foydalangan. Shu bilan birga, yozuvchining o ‘zi ham 
xalq aforizmlari darajasida turuvchi hikmatli iboralar yaratgan. 
«Qo‘shiq — qishda soldatning ruhi uchun gulxan», «Botirdan 
o ‘lim ham qochadi», «Tilakli yigit — qanotli yigit», «Xat yarim 
diydordir», « 0 ‘qsiz soldat — qilichsiz qin», «Hozir yigit husni
— qahram onlik», «D o‘st so ‘zini tashlama, tashlab boshing 
qashlam a», «Q o‘rqmas qirq yil qirg‘inda yursa ham qilich 
o ‘tmas» kabi sermazmun va obrazli jumlalar fikrimiz isbotidir.
«Quyosh qoraymas» romanida urush davri hayotiga xos va 
mos o ‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a, istiora singari 
badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalanilgan.
R o m a n d a q o ‘llan ilg an k o ‘p o ‘x sh atish , sifatlash , 
m ubolag‘a, majoz va jonlantirish kabi tasviriy vositalar asar 
mavzui va voqeasi, jangovar yillar sharoiti va asar g'oyasi bilan 
bevosita bog‘liq. Bu hoi rom anda tasvirlanayotgan mavzu 
m o h iy atin i, u ru sh m a n z a ra la rin i jo n li va t a ’sirli qilib 
gavdalantirishga to ‘g‘rid an-to‘g‘ri xizmat qilgan. Umuman 
olganda «Quyosh qoraymas» romani tarbiyaviy-m a’rifiy va 
estetik ahamiyatga molik.
Oybek ijodida qissa janri ham muhim o ‘rin egallaydi. U 
«Nur qidirib» (1957), «Bolalik» (1963), «Alisherning yoshligi»
(1967) qissalarining muallifidir.
«N ur qidirib» qissasida Pokiston mehnatkashlarining 50- 
yillardagi og‘ir turmushi, ilg‘or ziyolilarning nurli hayot qidirib,
216

---

ozodlik, tinchlik va ijtim oiy tenglik y o ‘lida olib borgan 
izlanishlari, xalq manfaati uchun fidokorlik ko‘rsatishlari aks 
ettirilgan. Asar markazida ilg‘or fikrli yosh o ‘qituvchi Ahmad 
H usayn obrazi tu rad i. A hm ad H usaynning hayot y o ‘lini 
tasvirlash orqali yozuvchi Pokiston taraqqiyparvar ziyolilarining 
istiqbol yo‘lidagi kurashini umumlashtirib k o ‘rsatgan.
«Nur qidirib» qissasida jasur kurashchi Muhammad Jamol, 
fidoyi ishchi S harif Sulaym on, ishbilarm on va xalqparvar 
G ‘u lo m sh er, x o tin -q iz la r h u q u q in in g faol him oyachisi 
Isk an d aro singari, shuningdek, sotqin va x u sho m adg o‘y 
Tojiddin Qosim, adolatsiz davlat arbobi Fozil Haq Azizulxon 
kabi obrazlar ham yaratilgan.
Biroq qissaning ayrim sahifalarida hayot haqiqatini, voqea- 
ho disalarni obrazli ravishda k o 'rsa tish o ‘rniga, asarning 
g ‘oyaviy mazmunini bayon etish, m aqsadni uqtirish bilan 
cheklanish hollari uchraydi. O braz yaratishda ham b a ’zan 
bayonchilikka yo‘l qo'yilgan.
Oybekning «Bolalik» qissasi esdalik janrida yozilgan. Bu 
avtobiografik qissaning bosh qahramoni yozuvchining o ‘zi — 
Musaboy. Asarda Musaboyning tarjimai holi xalq hayoti, davr 
hodisalari bilan uzviy b og‘liq holda tasvirlangan. Qissada 
Musaboyning bolalik chogiarini hikoya qilish zaminida o ‘sha 
yillardagi xalq hayotining keng m anzaralari chizilgan. Ana 
shuning uchun ham «Bolalik»ni o‘qish orqali o ‘sha davr haqida, 
xalqimizning og‘ir hayoti, ijtimoiy kurashi, orzu-istaklari, urf- 
odatlari haqida ko‘p narsani bilib olish mumkin.
«Bolalik» qissasida aks ettirilgan voqealar bir sujet chizig‘iga 
birlashib, bir-biri bilan b og‘lanib ketgan. Qissa uslubining 
mayinligi, lirizmga boyligi, voqealar m antiqining izchilligi, 
obrazlarning aniqligi, tilining ravon va jozibadorligi bilan 
kitobxonlarga manzur bo id i.
Oybek «Bolalik» qissasini yozish bilan o ‘zining bolalar 
dunyosini, kichkintoylar psixologiyasini qanchalik chuqur 
bilishini namoyish etdi. Chunki bu qissada bolalar xarakteri 
va ruhiyatining ko‘z ilg‘amas darajada nozik b o ig an murakkab 
tomonlari ham mohirlik bilan ochib berilgan. Xuddi shu fazilat, 
aniqrogi, bolalar xarakterini, ularning ong-tushunchalarini va
217

---

qiziqish doirasini chu qu r his etish xususiyati O ybekning 
«Alisherning bolaligi» nomli so ‘nggi qissasida ham yaqqol 
namoyon b o ‘lgan.
* * *
Oybekning adabiyotshunoslik va badiiy tarjima sohasidagi 
xizmatlari ham buyukdir. Oybek A. Pushkinning «Yevgeniy 
Onegin» sh e’riy rom ani, M. Lerm ontovning «M askarad» 
d ram asi, «D em on» poem asi, G enrix G eynening «Q ullar 
kemasi» dostoni va boshqa k o ‘plab asarlarni o ‘zbek tiliga 
m ahorat bilan tarjima qilgan.
A kadem ik Oybek adabiyotshunos olim sifatida «Lirika 
haqida», «S o‘nggi yillardagi o ‘zbek poeziyasi», «A bdulla 
Qodiriyning ijodiy yo‘li», « 0 ‘zbek klassiklari», «Navoiyning 
dunyoqarashi masalasiga doir», «Navoiy gulshani» singari ilmiy 
m a q o la va ris o la la r yozgan. O ybekning b u a s a rla rid a
adabiyotning an ’ana va novatorlik, til va uslub, xalqchillik va 
badiiy m ahorat kabi muammolari b o ‘yicha qimmatli fikrlar 
bayon etilgan. 0 ‘zbekiston Hukumati qarori bilan 2005-yilda 
O ybekning 100 yilligi keng nishonlandi. Shoir uy-muzeyi 
qaytadan ta ’mirlandi.
Xulosa qilib aytganda, Oybek adabiyotimiz xazinasiga ulkan 
va bebaho hissa q o ‘shgan. U ning asarlari XX asr o ‘zbek 
adabiyotining dunyo m iqyosidagi shuhratini t a ’m inlashda 
muhim rol o‘ynamoqda.

---