Say d u lla m irzayev

gulshanidan о ‘zga
ellar qatorida bizning elim iz ham bahramand bo ‘Isin»,
— deydi.
Oybek romanda Jomiy bilan Navoiyni bir-biriga ustoz va 
shogird ekanini m aftun b o iib tasvirlaydi. Um r o ‘rtasidagi 
oddiy insoniy munosabatlar ham samimiyat bilan ifodalangan. 
Navoiy M arvga j o ‘nash oldidan xayrlashish niyatida Jomiy 
huzuriga tashrif buyuradi. 
«Jom iy uni har vaqtdagi singari shavq
bilan qarshiladi. N a v o iy o ‘tirgan hamon ulug' chol (J o m iy)
m u loyim tabassu m qilib, о ‘zig a x o s m a y in lik bilan: «E ndi
ко ‘zlarim izni M arv tomonga intizor qilurmisiz?»
— dedi.
«N avoiy» rom anida H usayn B oyqaro, X adicha begim, 
M o‘min Mirzo, Darveshali, Binoiy, Majididdin singari tarixiy 
shaxslar obrazi ham berilgan. G ‘oyat ustalik bilan yaratilgan 
bu obrazlar bosh qahram on N avoiy x arakterini ochishda 
muhim o ‘rin tutadilar. Chunki adib bu obrazlar vositasida 
o ‘sha davr hayotini haqqoniy k o ‘rsatgan. A sarda podshoh 
Husayn Boyqaroning o ‘z o ‘g ‘li Badiuzzamonga qarshi jang 
qilishi, nabirasi M o ‘min M irzoni qatl etish haqida farmon 
berishi, shahzodalarning bir-biriga qarshi qilich qayrashi, bir- 
biriga xiyonat qilishi singari fojiali voqealar, ziddiyatlar g‘oyat 
ta ’sirli qilib ifodalangan.
Romanda tarixiy shaxs obrazlari bilan birga, Sultonmurod, 
D ildor, A rslonqul, Z ayniddin, T o ‘g ‘onbek singari badiiy
212

---

to'qim a obrazlarning ham o ‘ziga munosib o ‘rni bor. Oybek 
bu obrazlar orqali o‘sha davrdagi m a’lum ijtimoiy guruhlar 
hayotini um um lashtirib k o ‘rsatib bergan. Shuningdek, bu 
obrazlar vositasida bosh qahramon Navoiy xarakterini, uning 
fazilatlarini yanada yorqinroq ochgan.
«Navoiy» rom anida XV asr hayoti uchun tipik b o ‘lgan 
xilma-xil voqea-hodisalar aks ettirilgan, rang-barang obrazlar 
yaratilgan. H ayot haqiqati ustalik bilan badiiy haqiqatga 
aylantirilgan. Bunda yozuvchi obraz yaratishda psixologik 
tahlildan, til imkoniyatlaridan, jumladan, har bir personajning 
о ‘ziga xos fe’l-atvorini va individual tilini berish san’atidan 
unumli foydalangan. Shunga k o ‘ra romandagi barcha obrazlar 
o‘z xarakteri va individual tili e’tibori bilan bir-biridan ajralib, 
o ‘zaro farqlanib turadi.
M a’lumki, badiiy asarda personaj nutqi singari muallif nutqi 
ham aniq va obrazli b o ‘lishi, milliy tarovat bilan bezangan, 
davr ruhi bilan sug‘orilgan b o ‘lishi shart. Asarda qaysi davr 
hayoti tasvirlangan b o ‘lsa, o ‘sha davr kishilari nutqidagi til 
xususiyatlari ham aks etishi kerak. Bu jih atd a n «Navoiy» 
romanining tili ibratlidir. Oybekshunos olim Homil Yoqubov 
to ‘g ‘ri qayd qilganidek: «N avoiy» rom ani o ‘zbek tarixiy 
romanchiligi tilining shakllanishida muhim rol o ‘ynaydi. Asar 
tili о ‘tmish davrning jonli tilini yaratish nam unalaridan biri 
b o ‘lib q o ld i, u n d a besh yuz yil avval y ash ag an tarix iy
qahram onlarning tili hozirgi kitobxonlarga tushunarli qilib 
qayta tiriltirildi. Oybek roman tili oldida turgan bu murakkab 
vazifani to ‘g‘ri hal qildi. Yozuvchining muvaffaqiyati shunda 
b o ‘ldiki, u qahram onlar nutqi bilan m uallif nutqi o ‘rtasiga 
keskin chegara qo‘ymadi va tarixiy hamda zamonaviy nutqni 
bir-biriga uyg‘unlashtirdi. U shaxslarning so‘zlashuvida Navoiy 
asridagi adabiy til koloritini saqlash, ayrim gram m atik va 
morfologik formalarni stillashtirish bilan birga, ularni o ‘zbek 
adabiy tilining hozirgi taraqqiy bosqichiga xos asosiy qoidalarga 
b o ‘ysundirdi, mumkin qadar hozirgi zam on kitobxonining 
tushunishiga yaqinlashtirdi. Ammo shunisi borki, m uallif 
tilining personajlar tilidan tamoman uzilib qolishi va hozirgi 
kunning lug‘at tarkibidagi yangiliklar bilan boyitilishi mumkin
213

---

emas edi. Shuning uchun yozuvchi avtor tili bilan personajlar 
tili o ‘rtasidagi stilistik birlikni saqlashga harakat qildi, arabcha, 
tojikcha va hozirgi kunda iste’moldan chiqib ketgan arxaik 
so‘zlarni o ‘rinli ishlatdi»62.
X u lo sa qilib a y tg a n d a , «N avoiy» ro m an i o ‘zbek 
romanchiligining ajoyib nam unasi va ju d a k atta yutug‘idir. 
Bu roman jahondagi rus, ingliz, ukrain, nemis, belorus, qozoq, 
turkm an, ozarbayjon, tojik, arab, fors, eston, latish va xitoy 
tillariga tarjim a qilingan va ham m a jo y d a k itobxonlarga 
manzur b o ‘lgan.
O ybekning « Q u tlu g 4 qon», «N avoiy», « U lu g ‘ y o ‘l» 
romanlarida xalqimizning o ‘tmish hayoti tasvirlangan bo‘lsa, 
«Oltin vodiydan shabadalar» (1950), «Quyosh qoraymas» (1959) 
romanlarida zamonaviy voqelik aks ettirilgan.
Konfliktsizlik nazariyasi ta ’sirida yaratilgan «Oltin vodiydan 
sh a b a d a la r» ro m a n id a d av r voqeligi b o ‘yab, u nd ag i 
m uam m olar yumshatilib tasvirlangan. Shuning uchun ham 
asardagi k o ‘plab o b razlar tirik odam lardan k o ‘ra badiiy 
sxemalarga o ‘xshab qolgan. Romanda 0 ‘ktam, Komila, Sobir, 
Tansiq, Anor, Mirhaydar ota, 0 ‘sar, Akaskin, Sakson ota singari 
obrazlar orqali adib zamonning ilg‘or kuchlarini ko'rsatishga 
uringan. Yozuvchi ularda alohida shaxsni emas, balki muayyan 
ijtimoiy kuchning vakilini tasvirlashga uringani uchun ham bu 
obrazlar jonli odam lar qiyofasiga ega b o ‘lolmagan. Ammo 
iste’dodli adib b a’zi timsollarni katta mahorat bilan tasvirlagan. 
Jum ladan, rom andagi A shirm at obrazi sa n ’atk orlik bilan 
yaratilgan timsollardandir. Asarda Ashirmat sarguzashti, uning 
ichki-tashqi dunyosi mahorat bilan tasvirlangan.
« O ltin v o d iy d an sh a b a d a la r» ro m an i til, sujet va 
k o m p o z itsiy a jih a tid a n ham b ir q a to r fa z ila tla rg a ega. 
R om anda yorqin chizilgan yoqim li lirik tasvirlar va lirik 
chekinishlar ham bor. Biroq asard a m avzuni yoritishda, 
zamondoshlarimiz obrazini yaratishda b a ’zan yuzakichilikka 
yo‘l qo ‘yilgan.