Say d u lla m irzayev

114 A b d u lla Q a h h o r z a m o n d o s h la r i x o tir a s id a . — Т.: G ‘ . G ‘u lo m
nom idagi A dabiyot va sa n ’at nashriyoti, 1987, 260-bet.
398

---

0 ‘tkir Hoshimovning, ayniqsa, «Dunyoning ishlari» qissasi 
go‘zal tili va badiiy jozibasi bilan alohida e’tirofga sazovor. 
Uni zahmatkash, mehribon, kam tar, insonparvar, pokiza va 
mushfiq o ‘zbek onalari sha’niga bitilgan samimiy doston deb 
atash mumkin. Adabiyotda onalarchalik ko‘p ishlangan mavzu 
bo im asa kerak. Ular haqida yangi gap aytish, o ‘quvchi bexabar 
m a’lumotni topish, kitobxon qiziqishini uyg‘otish imkonsizday. 
Biroq «Dunyoning ishlari» ularni aslo takrorlamaydi, tubdan 
farq qiladi. Asar mazmun-mundarijasini hisobga olmaganda 
ham, shaklining o ‘zi bilanoq badiiy yangilik yaratgan.
Qissa o ‘ttiz hikoyadan iborat. H ar bir hikoya tugal, mustaqil 
mazmunga ega, ayni damda bir-biri bilan o'zaro bog'liq, biri 
ikkinchisini to'ldiradi. Bosh qahramon ona obrazini ochishga 
y o ‘naltirilgan hikoyalar shu tarzda birlashib, yaxlit sujet 
chizig‘ini hosil qiladi. Bu yaxlitlik sun’iy, zo'rlab yasalmay, 
balki tabiiy bo'lgani uchun hikoyalarning bittasini bo‘lsa ham 
tashlab o ‘qigan kitobxon butun qissani tushunmasligi mumkin.
0 ‘tkir Hoshimov yaratgan Ona obrazi boshqalardan nimasi 
bilan farqlanadi? Aytish mumkinki, mehri bilan. Ammo barcha 
asarlarda aynan ona mehri tasvirlanadi, deyishingiz mumkin. 
Darhaqiqat, shunday. Adib gavdalantirgan Ona o‘z mehri, qalb 
q o ‘rini b o sh q alar kabi fa q at o ‘z bo lalariga emas, b utun 
bolalarga, millati, yoshi, jinsidan qat’i nazar, har bir insonga 
b axsh eta oladi. M ana shu x u su siy ati b ilan u yorqin, 
takrorlanmas, original va suyumlidir. H ar qanday narsaning 
m e’yoridan ortig‘i kishi k o ‘nglida shubha uyg'otadi. Ammo 
«Dunyoning ishlari»dagi Onaning mehribonligi, bolajonligi, 
donoligi, k am tarligi, barchaga yaxshilikni ravo k o ‘rishi 
o ‘quvchiga g‘alati tuyulmaydi. Chunki bu tasvirlarda yozuvchi 
kundalik turm ushdan olingan aniq dalil va m ateriallardan 
ustalik bilan foydalangan.
«A ytilavergach, h ik m atning ham siyqasi chiqadi», — 
deyishadi. Ammo 0 ‘tkir Hoshimov asari haqida bunday deya 
olm aym iz. «D un yo nin g ish lari» qissasid ag i o ‘g ‘li uyga 
kelguncha m ijja qoqm ay, b ed o r yu rg an ona tasv iri h ar 
birimizning hayotimizda uchraydigan odatiy hoi. Ammo uning 
tu g allan ish i — O naning tu sh id a chiroq k o ‘ta rib yurishi
399

---

hikoyaga butunlay o ‘zgacha ruh baxsh etgan. Qissadagi Ona 
begona b o la larn i ham jo n -d ilid a n sevadi. U m eh n atd an
qochishni ju d a yom on k o ‘rad i. F a rro sh sifatid a k o ‘cha 
supuradigan Ona bundan zavqlanadi. U halollikni, poklikni 
ulug‘laydi, o ‘z elini juda-juda sevadi. Ona — bolasi hayotini 
saqlab qolish uchun o ‘z jonidan kechishga ham tayyor. Bolasini 
tabibga olib borish m obaynida oyog‘ini sovuqqa oldiradi, 
ammo bundan xafa b o ‘lmaydi.
Ona hatto begona bolaning ham yig‘isiga befarq qarab 
turolmaydi. Shu bois yosh onaga dashnom-tanbeh beradi. Ona 
xiyonatni, xususan, « do‘stning d o ‘stga xiyonati»ni qattiq
qoralaydi. Lekin shunda ham o ‘g‘liga: «Bardoshli b o ‘l, sen 
odam larga xiyonat qilma», — deb nasihat qiladi. Ona elga 
tanilgan yozuvchi bolasi bilan suratga tushmoqchi b o ‘ladi. Bola 
esa vaqti ziq ekanini bahona qilib, suratga tushishni paysalga 
soladi va keyinchalik bu qilmishidan qattiq pushaymon bo‘ladi. 
Yuqoridagiday misollarni «Dunyoning ishlari» qissasidan yana 
va y an a k eltirish m um kin. C h u n k i, q issad ag i « K itob », 
«M ahallaning shayxi», «Toy», «Q anoat», «M ening Acha 
xolam », «O ltin baldoq», « 0 ‘ris bolaning oyisi», «Iltijo» 
sarlavhali novellalarda ham ona hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan 
voqealar ta’sirli va qiziqarli qilib tasvirlangan. Adib rang-barang 
voqea va epizodlarni sinchkovlik bilan topib, ustalik bilan aks 
ettiradi. Ulardan katta hayotiy xulosalar chiqaradi. Binobarin, 
qissada inson va hayot haqidagi ibratli umumlashmalar, chuqur 
falsafiy fikrlar ko‘p. Bu fikrlar bevosita ona obraziga bog‘liq 
holda m ahorat bilan tasvirlab beriladi. Bunda yozuvchi ruhiyat 
tasviri san’atidan, shuningdek, har bir detalni, har bir voqea 
va fik rn i o b ra zli ta rz d a aso slash u su lid a n m o h iro n a 
foydalangan.
0 ‘tkir Hoshimovning romannavislik faoliyati ham ibratli. 
U «N ur borki, soya bor» (1979), «Ikki eshik orasi» (1986), 
«Tushda kechgan umrlar» (1992) kabi yirik asarlarni yaratib, 
rom anchiligim iz rivojiga m unosib hissa q o ‘shdi. Adib o ‘z 
romanlarida hayotdagi nurli tomonlarni aks ettirish bilan birga, 
soyalar (salbiy hodisa va nusxalar)ni ham ustalik bilan k o ‘rsatib 
bergan. Binobarin, bu romanlar mavzuning yangiligi, hayotiy
400

---

voqea-hodisalarning yangicha talqini, xarakterlarning jonli va 
yorqinligi, sujetning qiziqarliligi, uslubning ravonligi, tilning 
obrazliligi bilan kitobxonlarga manzur b o ‘ldi.
Shunisi ib ra tlik i, 0 ‘tk ir H oshim ov o ‘z ro m an larid a 
sotsrealizm talablariga zid holda hayotni hech qanday pardozsiz 
tasvirlash yo‘lidan borib, jiddiy yutuqqa erishgan.
«Ikki eshik orasi» rom anida voqea Toshkent atrofidagi 
qishloqlardan birida, asosan ikkinchi jahon urushi yillarida 
bo‘lib o ‘tadi. Shu bilan birga, adib asarda o ‘rni-o‘rnida qishloq 
kishilarining urushdan oldingi va urushdan keyingi hayotidan 
ham hayajonli lavhalar chizadi. Shunday qilib, romanda kolxoz 
qurilishi, urush va Toshkent zilzilasi bilan bog‘liq b o ig an qariyb 
qirq yillik hayot qamrab olinadi.
0 ‘tkir Hoshimov mazkur asar sujeti va kompozitsiyasini 
ishlashda mum toz adabiyot (masalan, N avoiyning «Sab’ai 
sayyor» dostoni)da mavjud bo'lgan qoliplash san’atidan ijodiy 
foydalangan. Roman voqeasi Robiya, Qora amma, Kimsan 
Husanov, Muzaffar Shomurodov, Munavvar Aliyeva, R a ’no, 
Umar zakunchi, Olimjon Komilov singari turli xarakter va turli 
toifadagi to ‘qqiz obraz tilidan hikoyalar tizmasi shaklida 
berilgan. Bu hikoyalar mazmunan o ‘zaro mahkam bog‘langan 
b o ‘lib, bir-birini to ‘ldiradi. Shu tariqa ular rom anning bir 
butun, tugal, original va jozibador sujetini hosil qiladi.
Adib kundalik hayot voqealarini, qishloq kishilarining 
m e h n a tu
ta sh v ish la rin i, 
x a tti-h a ra k a tla rin i, 
o ‘zaro 
m unosabatlarini ro ‘yirost tasvirlab, turli qism at va taqdir 
sohiblari b o ‘lgan odam larning yorqin obrazlarini yaratadi. 
E ’tiqodi m ustahkam , vijdoni pok, diyonati m ahkam O rif 
oqsoqol, mard va dono ayol Qora amma, Husan duma, Komil 
tabib, R obiya kabi odam larning insonparvarlik, halollik, 
fidoyilik, m ehr-m uhabbat singari ajoyib fazilatlarini ehtiros 
b ilan ta sv irla y d i. R o m a n q a h ra m o n la ri h a y o td a ne-ne 
qiyinchilik, adolatsizlik, kulfatu zo ‘rlik k o ‘rgan, fojialarga 
duch kelgan bo‘lmasinlar, baribir to ‘g‘ri yo‘ldan toymaydilar, 
iymonlarini yo‘qotmaydilar, adolat va aql bilan ish tutadilar. 
Chunki, bu kishilar qalbida nur bor, pok vijdon borligini 
yozuvchi ta ’sirli va haqqoniy aks ettiradi. Shu orqali o ‘zbekka
401

---

xos b o ‘lgan milliy xarakter belgilarini m ahorat bilah ochib 
beradi. Masalan, Orif oqsoqol ba’zi rahbarlarning adolatsizligi 
tufayli kolxoz raisligidan nohaq b o ‘shatilganida ham, ikki 
azamat o ‘g‘lining jangda halok bo‘Igani haqidagi shum xabarni 
esh itg an id a ham sh o sh ib -d o v d ira b qo lm ayd i, ruh iy
tushkunlikka berilmaydi. Chin insonligini amalda namoyish 
qiladi. Qora amma va Husan duma obrazlarida ham tantilik, 
odamiylik, sabr-bardosh, m ehr-oqibat kuchli. Bular o'zlari 
qiynalsalar-da, boshqalarga faqat yaxshilikni ravo ko‘radilar, 
atrofidagilarga doimo beminnat xizmat qiladilar.
Romanda R a’no va Umar zakunchi obrazlari ham muhim 
o‘rin tutadi. R a ’no obrazida frontga ketgan eri Shomurodga 
vafosizlik qilib, yo‘ldan adashgan suluv kelinchakning og‘ir 
qismati, pushaymoni va fojiasi g‘oyat ta ’sirli qilib ochib berilgan. 
Umar zakunchi obrazida esa urush davrida kolxozda o ‘zi xon, 
k o 'lan k a si sulton b o ‘lgan b a ’zi raislarning порок ishlari 
mohirona fosh etilgan.
«Ikki eshik orasi» romanidagi asosiy obrazlargina emas, balki 
Rashid abzi, Bashor opa, Oysara, Samadov singari epizodlik 
obrazlar ham kitobxon yodida uzoq vaqt saqlanib qoladi. 
Chunki asarda sun’iylik yo‘q. Aksincha, ishontirish san’ati 
kuchli. Adib qaltis, m urakkab masalalarni ham favqulodda 
topqirlik bilan ishonarli qilib tasvirlaydi. Qora ammaning o ‘z 
o ‘g‘li Kimsanning sevgilisi Robiyani Shomurodga to ‘y qilib 
uzatishi, Orif (jqsoqolning yoshlik qilib y oidan ozgan kelinini 
birovga nikohliashi, qismatlari chalkashib ketgan Muzaffar va 
Munavvar sevgisi tasvirlangan sahifalarda bu hoi, ayniqsa, ochiq 
k o ‘rinadi.
Rom anda har bir voqea, har bir tafsilot puxta asoslanib, 
chuqur tasvirlangan. Yozuvchi bolani bolaga xos, kampirni 
kampirga xos, cholni cholga xos, kelinni kelinga xos xususiyat, 
fe’l-atvor va til bilan ta ’minlay bilgan.
0 ‘tkir Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida 
XX asrning 80-yillaridagi hayot ustalik bilan aks ettirilgan. 
Asarda oshkoralik va tanqidiy ruh kuchli. Yozuvchi o ‘zbek 
xalqining milliy xususiyatlarini, kishilar ongi va ruhiyatida 
tarkib topgan insoniylik, halollik, poklik, m ehnatsevarlik,
402

---

v a ta n p a rv a rlik sin gari x isla tla rn i u lu g ‘lash b ilan b irga 
adolatsizlik, m ansabparastlik, nopoklik, diyonatsizlik kabi 
illatlarni ochib tashlagan.
R o m an v o q e alari qism an A fg ‘o n isto n d a va aso san, 
0 ‘zbekistonda bo‘lib o ‘tadi. Asarning bosh qahramoni Rustam
— Afg‘onistonda «o‘z burchini» bajarib, nogiron bo‘lib kelgan, 
vijdonli, pok yigit. U o ‘z yurtiga qaytib kelgach; adolat va 
haqqoniyat uchun imkon boricha kurashadi. Biroq adolat 
topolmay, oxir-oqibatda o ‘z-o‘zini o ‘ldirishga majbur boiadi. 
Rustam — hayotiy va jonli obraz.
«Tushda kechgan umrlar» romanida «o‘zbek ishi», «paxta 
ishi» voqealari mahorat bilan tasvirlangan. Asarda Moskvadan 
0 ‘zbekistonga «adolat o ‘rnatam iz» deb kelgan desantchi- 
tergovchilar zulmidan azob chekkan sof vijdonli, halol o ‘zbek 
dehqonlari obrazi yaratilgan. Rustamning otasi beayb «aybdor» 
Shomansur Shomatov obrazi buning jonli dalilidir. U romanda 
usta p ax tak o r, butun um ri davom ida halol ishlab, halol 
yashagan kam tarin inson sifatida gavdalanadi. Desantchilar 
tomonidan asossiz holda hibsga olinib, xor-zor etilgan rais bobo 
yaxshi oila boshlig‘i, mehribon ota sifatida ham o ‘quvchida 
u n u tilm a s ta a s s u ro t q o ld ira d i. S h o m an su r o ta n in g
qam oqxonadan o ‘g‘li R ustam ga y o ‘llagan m aktubi uning 
olijanob inson ekanini tasdiqlash bilan birga, sofdil odamlar 
tom onidan sh o‘rolar tuzumi va am aldorlariga o ‘z vaqtida 
berilgan tavsifnoma sifatida ham aks sado beradi: