«сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы атырау облысы білім беру басқармасының Әдістемелік орталығЫ

А.Бисекен 
Қосарал орта мектебі, 
10-сынып оқушысы 
 
«ТУҒАН ӨЛКЕНІҢ ТҰЛҒАЛАР ТАРИХЫ» 
 
Ауыл –ата-бабамыздың өмірге келіп, кіндік қаны тамған, маңдай тері 
төгілген киелі мекен. Ананың әлдиі, аялы алақаны қандай қымбат болса, ауыл 
соның негізгі ұясы.Ауыл - қазақтың алтын бесігі. Сұлу сөз өрнектеген ақын, ән 
тербеген сазгер, қызыл тілді шешен, ел қорғаған қарапайым ауылдың қара 
шаңырағынан шыққан. Біз үшін туған ауылдың ұлтарақтай жерінің өзі қымбат 
қазына. Ауыл – сол жерде өмір сүрген барша халықтың шежіресін жазып беретін 
мәңгілік кітабы. Өзінің туған жерін жан жүрегімен сүйіп, сырын ұғып өскен 
ұрпақ қана ұлттық пердесін сақтай алады деп ойлаймын. 
Ақиық ақын Мұқағали Мақатаев: 
Бір әңгіме қозғашы ауыл жайлы, 
Бұдан артық рахат табылмайды, – деп туған жерге деген ыстық сезімін жырға 
қосады. 
Міне осындай туған жерге деген менін балалық қызығушылығым тереңірек 
білуге баулыды. [1] 
Менің туған өлкемнің тарихын білуіме, қызығушылығымның оянуына, 
ауылымыздың тумасы қазіргі таңда Алға ауылында тұратын жерлесіміз Амиров 
Базар атаның әңгімесі негіз болды. 
Жетібайұлы Беріштің батырлары шежіреде көп айтылады. Олардың ішінде 
Себектерде бар. Себектер шамамен 1680 жылдан басталады. Андағұл, Бөрібас, 
Сары аталарымыздың ғұмырлары қалмақтармен соғысумен өткен. Бөрібастың 
Тума, Бөрте деген ұлдары Сарының Байдаулет, Оразымбет деген ұлдары асқан 
батыр болғандар. 
Байдаулет пен Оразымбеттің қыстаулары №12 ауылда, жайлаулары Баймөңке, 
Сары, Балталы , Қамсақты, Қарасор маңы болған. 
Оразымбет батыр. 
Заты Түрікпен деп аталады (шежіреде) 
Туған жылы 1698. Өлген жылы 1771 жыл. 
Оразымбет атамыз тірі күнінде айтады екен: «Мен жауларымды көп өлтірдім, 
енді сол жауларымның найзасынан өліп о дүниеге шаһит болып кетсем арманым 
болмас еді» деп. 1771 жылы қалмақтар (Ресейдің бодандығына кірген) біздің 
нарынға қайта кіріп жергілікті халықты ығыстырып жайлауларын, құдықтарын 
иемденіп халыққа қысымшылық жасаған. Сол жердегі халық жайықтың шығыс 
бетіндегі батырларға ат шаптырып хабар жіберген. Оразымбет батырдың 70 тен 
асқан кезі екен 3-4 күнде 500-ге жуық адам жинап,ішінде Оразымбеттің 7 ұлы 

---

259 
бар, нарынға аттанады. Басқа жақтарданда жасақтар келіп қалмақтардың тас – 
талқанын шығарады. Оразымбеттің балалары: «көке енді сіз мына малды (мыңға 
жуық жылқы, он мыңдай қой, дүние мүлік, құл мен күң) мына кісілермен ауылға 
айда, қалған шаруаларды өзіміз бітіреміз» - дейді. Өздерінің мақсаттары: 
қалмақтарды енді беттемейтіндей етіп, Еділден әрі өткізу болған. 
Қазіргі «Бабан» деген құмның маңында қалмақтың мұздай қаруланған 40- 
қа жуық сарбаздары тап болады. Күші басым жау Оразымбеттерді қырып салады. 
Бір-екі малшы қашып шығып Оразымбеттің балаларына хабар жібереді. Сүйтіп, 
Оразымбет батыр жаудың найзасынан шаһит болады. Мал айдаған қалмақтар 
ұзап кетпеген екен. Оларды Оразымбеттің 7 баласы бастаған қазақ сарбаздары 
аямай жазалайды. Әкелерінің өшін аламыз деген Оразымбет ұлдары қалмақтарды 
бауыздап,қандарын ішіпті. Осыдан ұшынып (ауырып) Бәйтен батыр 
Оразымбетұлы қайтыс болады. 
Оразымбет пен Бәйтен сол «Бабан» (Баба) деген құмда жерленіпті. Сол 
жерде жылын беріп,мазарын тұрғызыпты. Бірқатар ағайындар сол жақта 
қалыпты. «Жайық шұғыласы» газетінде «Жәмеңке кім» деген Базар 
Амирұлының мақаласында ол кісі осы батыр Бәйтеннің ұлы Жәменке 
( Жаман болуы да мөмкін), Жаманқаланың немесе Яманканың( Жәмеңке) 
негізін салған адам. Осы газетте «Итеш Ниязұлы» дегенде мақалам жарық көрді. 
Бұл кісіде Оразымбеттің ұрпағы, Қонақпай атадан тарайды. 
Билері 
Айтуар би – 1783 жылы Есбол болысында дүниеге келген . Себектің сарысы, 
Балталы Үсен ұлы Айтуар 73 жасында қайтыс болған.Ұрпақтары Жайықтың 
шығыс бетіндегі №11 ауылда өсіп өрбіген. Жатқан жері осы маңдағы «Алтын» 
қорымында. 
Оның «халыққа хан қожалық етеді, ал жерге халық қожа » - деген сөзі осы 
кезге дейін маңызын жоймай келеді. 
2005 жылы шыққан Махамбет ауданының энциклопедиясының 17 –ші бетінде, 
2000 жылы шыққан Атырау энциклопедиясының 134-ші бетінде бұл кісі жөнінде 
шағын мәлімет бар.[3] 
Ел ауызындағы әңгімелердің бірінде мынандай әңгіме бар: Исатай – 
Махамбет көтерілісі жеңіліспен аяқталғаннан кейінгі бір жылдары ( қай жылы 
екенін анық білмеймін) Сарыкөлдегі ( Қарабаумен Маққатың арасында ) 
Айслудың Тұрланының ата қонысына Төре руының Шонжар байларының бірі 
Дәулетқали деген біреу көшіп келіп, үйін тігіп, малын жайып құдығынан малын 
суарып қаннен қаперсіз отыр екен, мұны естіп, сол кездің әрі батыр,әрі би Асау 
байдың ерке ұлы Тұрлан Дәулетқалиға келіп: «Мұның не? Кімнің қонысы 
отырған жерің?» Арасында боқтап, қамшы үйіріп әрекет жасайды. Дәулетқалида 
қарап қалмайды, қарауыл қожаның ағасы екендігін,аға сұлтанның мол басқан 
қағазы жыртқан Дәулетқалидың өзін дайын қамшымен когала қойдай қылып 
сабақ ауылын у-шу етіп кетеді. Мұның арты үлкен қанға айналады.Ханның 

---

260 
коммисиясы келін тергейді. Тұрланды ұстап әкеткісі келеді, бірақ халық 
Тұрланды ұстап бермейді. Дәулетқалида сіресіп отырып, жоғарғы жаққа 
арыздана береді. 
Ханның бұйрығымен екі жақ болып айтысады. Ханның бұйрығымен келген 
коммисия төрағасы билердің талқасына салады. 
Отырыста Даулетқали да Тұрланды болады. Билерден Айтуар бастаған 
біраз адамдар болып ханның адамдарды Дәулетқалиды жақтап, Тұрланды 
масқаралайды. 
билер хан жағын жақтайын десе Тұрланнан қорқады. Тұрланды жақтайын десе 
ханнан қорқады әбден тығырыққа тіреледі . 
сонда Айтуар тұрып, комиссияның төрағасына сұрақ қояды. Әуелден айтылып 
келе жатқан бір сөз бар :"Хан қалыққа қожа, қара қалық жерге қожа" деген бұган 
қалай қарайсын? - дейді. Сонда Төраға тұрып бұл дұрыс дейді: " Онда төреке 
құлдық. Біздіңде күткеніміз осы еді" - деп даудың біткендігін хабарлайды. 
Тұрлан қудаланбайды. 
даулетқали келген жағына қайта көшіпті. Халық Айтуар биге риза болып, 
тарапты.Мұрат ақын "Сарыарқа" деген толғауында 
хан ұлы, қара қазақ жиналғанда 
құдайым Айтуарды демеп еді, дегенде Айтуардың осы билігін айтқан.