“sanoat va xizmat ko'rsatish sohalarining raqamli transforma t siyasi: tendensiyalar, boshqaruv, strategiyalar” Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman

Key words: digital economy, digital technology, digital transformation, economic 
transformation, economic revolution, digital revolution, new economy, industrial revolution, 
technological innovation, new technology, digital platform, business platform, network effect. 
Муҳимлиги билан иқтисодиёт фанининг марказини эгаллаб турган долзарб мавзу – 
Рақамли Иқтисодиёт. Фанда ҳали-ҳануз аниқ бир таърифи мавжуд эмас, аммо у 
иқтисодиётнинг барча соҳа ва тармоқларида кузатилмоқда. Оммавий ахборот 
воситаларидан автомобилсозликкача, соғликни сақлашдан туризмгача, ҳаттоки қишлоқ 
хўжалик соҳасида ҳам рақамли тизимнинг ўрни кенг. Рақамли технология айни вақтда 
ишлаб чиқариш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш усулларини тубдан ўзгартириб юборди. 
Кунимизда иқтисодиётнинг барча тармоқлари рақамли тизимга ўтиб бормоқда. Аксарият 
корхоналар учун интернет, жуда муҳим алоқа ва савдо каналига айланди. Туризм 
соҳасини мисол қилиб оладиган бўлсак, истеъмолчилар транспорт чипталарини сотиб 
олишда ёки меҳмонхона брон қилишда асосан интернетдан фойдаланмоқда. 
Иқтисодиёт тарихи учта саноат инқилобига гувоҳ бўлди, рақамли иқтисодиётнинг 
пайдо бўлишини баъзи иқтисодчи олимлар тўртинчи инқилоб деб ҳисоблайдилар. 
Биринчи саноат инқилоби 1750 йилларда Буюк Британияда бошланиб 1850 йилларгача 
давом этди. Буюк Британиянинг дунёда етакчи ва салоҳиятли давлат бўлишига замин 
бўлди. Бу инқилоб, қишлоқ ҳудудларида аграр ишлаб чиқариш тизимидан, шаҳар 
ҳудудларида механикали ишлаб чиқариш тизимига ўтиш билан тавсифланади. Ёғоч 
ўрнини металнинг эгаллаши, пахтани йигириш, буғли машиналар, буғли кемалар ва темир 
йўллари у даврнинг муҳим технологик ютуқларидан ҳисобланади. 

---

“DIGITAL TRANSFORMATION OF INDUSTRY AND SERVICES: TRENDS, MANAGEMENT, 
STRATEGIES”
442
Иккинчи саноат инқилоби 1850 йилларда бошланиб 1950 йилларгача давом этди ва 
бу инқилоб эвазига Америка Қўшма Штатлари дунёнинг етакчи давлатига айланди. 
Иқтисодий тизим эса келишилган шарт ва шароитлар асосида оммавий тарзда ишлаб 
чиқариш, тарқатиш ва алоқа қилиш тусини олди. Электр энергияси, радио-телевизор, 
пластмасса, антибиотик, телефон, ҳаво йўллари транспорти, йўл-магистраллар, ёқилғи 
двигателлари, ахлат ва чиқиндиларни йиғиб қайта ишлаш, сув ва канализация тармоқлари 
бу инқилоб натижасида майдонга келган асосий кашфиётлардан ҳисобланади. 
Учинчи саноат инқилоби 1950 йилларда информатика, кибернетика ва 
телекоммуникацияниниг ривожланиши билан бошланиб 2000 йилларгача давом этди. 
Дунё ҳаёт тарзининг тезлашишига ҳамда ишлаб чиқариш ва истеъмол ҳажмининг кескин 
кўтарилиб кетишига олиб келди. Бу инқилоб мобайнида юзага келган муҳим 
инновациялар: шахсий компютерлар, электрон почта, факс, ксерокопия, интернет, 
электрон ҳужжатлар, электрон тижорат ва мобил алоқа. Бошқариш идоралари, ишлаб 
чиқариш ва тижорат соҳаларига информатика дастурларининг оммавий кириб бориши 
ҳамда ахборот ва алоқа технологияларидан кенг фойдаланиш бу жараёнда иқтисодий 
самарадорлик даражасининг кўтарилишига олиб келди. 
ХХI аср дунёда интернет ва мобил алоқа воситалардан кенг кўламда фойдаланиш 
билан бошланди ҳамда ахборот алоқа технологияларига эришиш арзонлашди. Бу соҳада 
амалга оширилган ақл бовар қилмас инновациялар дунёнинг ҳаёт тарзини тубдан 
ўзгартириб юборди, қисқача қилиб айтганда ҳамма соҳа Рақамли Трансформацияга 
учради. Дунёда глобал интернет трафиги 1992 йилларда кунлик 100 гига-байт (ГБ) эди, 
2017 йилга келиб бу кўрсатгич ҳар сонияда 45 000 ГБ, ҳозирги кунда эса 150 000 ГБ 
атрофида.
1
Бу борада табиий равишда бир савол туғилади, ажабо рақамли технология 
тўртинчи саноат инқилобими ёки учинчи инқилобнинг давомими, яъни ахборот ва алоқа 
технологиясининг эволюциясими? Бу мавзуда олимларнинг фикри иккига бўлинади. 
Иқтисодчи олим Роберт Ж. Гордон,
2
рақамли трансформацияни ахборот ва алоқа 
технологиясининг эволюцияси сифатида кўради. Унинг фикрича, рақамли тизимга 
ўтишдаги трансформация даражаси, илгари даврларда юз берган иқтисодий 
инқилоблардагидек юқори эмас ҳамда маҳсулдорлик даражаси сезиларли ва барқарор 
ошмаган. 
Иқтисодчи муҳандис Клаус Швабнинг
3
фикрича, тўртинчи саноат инқилоби барпо 
бўлаяпти, ҳозирча таъсирлари кучли бўлмаслиги мумкин, лекин у яқин келажакда 
иқтисодиётни 
ва 
жамиятни, 
муаллифнинг 
тили 
билан 
айтганда 
тубдан 
метаморфозлаштириб
4
юборади, яъни кескин ўзгартириб юборади. Янада очиқроқ қилиб 
айтадиган бўлсак, физика, информатика ва биология ифодалари орасидаги чегаралар 
уюшган технологиялар томонидан йўқ қилиб юборилади, яъни физика, рақамли ва 
биология бир-бирига қўшилиши натижасида, бир нарсага айланади. Кунимизда, 
лабораторияларда ва дунёда қилинаётган ўзгартиришлар нуқтаи назаридан мавзуга 
ёндашадиган бўлсак, К. Шваб унчалик ҳам ноҳақ саналмайди. 
Биринчи саноат инқилоби, сув ва буғ ёрдамида ишлаб чиқаришнинг механикага; 
иккинчи саноат инқилоби, электр энергияси ёрдамида оммавий ишлаб чиқаришга; учинчи 
саноат инқилоби, электроника ва ахборот технологиялари ёрдамида ишлаб чиқаришни 
автоматлаштиришга олиб келди. Ажабо, тўртинчи саноат инқилоби, яъни Рақамли 
Иқтисодиёт, вазиятни қаерга ва нимага олиб боради. Қисқа ва ўрта муддатда бозорларда 
ва ташкилотларда, атроф-муҳитда ва жамиятда қандай ўзгаришлар содир бўлади. 
Рақобатга, инновацияга, иш билан бандликка, иқтисодий ўсишга, халқаро тижоратга ва 
инсонларнинг фаровонлигига қанақа таъсирлари ва натижалари бўлади...? 
1
«Rapport de l’ONU sur l’économie numérique», Conférence des Nations Unies sur le commerce et le développement, New 
York, 2019.
2
Gordon R. J. «Perspectives on the Rise and Fall of American Growth», The American Economic Review, 2016.
3
Schwab K. «The Fourth Industrial Revolution», World Economic Forum, Geneva, 2016.
4
Метаморфоза – нарса ёки объектнинг шаклининг, табиатининг, тузилишининг ва таркибининг таниб бўлмайдиган 
даражада ўзгариши.

---