Sanoat sohalari texnologiyasi

 
Teri topografiyasi 
Teri topografiyasi
(grekchadan topos – joy, grapho- yozaman) deb, terining har xil 
qismlarining maydoni bo‘ylab o‘zaro joylanishiga aytiladi. 
15.2-rasm. Yirik shoxli mol terisining topografiyasi: 
1-yopqich; 2-yoqa; 3- etak; 4-sag‘ri; 5-chotlari; 6-oyoqning tizzagacha qismi; 7-bosh 
qismi; 8-oyoqning tizzadan quyi qismi. 
Terining topografik qismlari (2-rasm) har xil xossalarga ega, chunki ular bir – biridan 
qalinligi, zichligi, tolalar o‘rilishining tabiati va bir qator boshqa belgilariga qarab farqlanadi. 
Teri umumiy qalinligining o‘zgarishi asosan to‘rli qavat qalinligining o‘zgarishi tufayli kelib 
chiqadi, chunki g‘uddali qavat qalinligi nisbatan kam o‘zgaradi. Terining yupqaroq qismlari – 
etak qismida g‘uddali qavat, uning yo‘g‘onroq qismi -yopqichga nisbatan qalinroq bo‘ladi. 
Yopqich dermasining strukturasi kollagen tolalari bog‘lamiining ancha yo‘g‘onligi bilan 
tavsiflanadi; bu bog‘lamlar bir - biriga zich yondashib, har xil tekislik va yo‘nalishlar bo‘yicha 
qalin bog‘lamlarni hosil qiladi. Bunda vertikal va dioganal bog‘lamlarning mavjudligi tufayli 
romb ko‘rinishidagi halkalar hosil bo‘ladi. Bunday struktura tufayli terining yopqich qismi 
cho‘zilganda yuqori mustah-kamligi va cho‘zilganda uza-yishining kichikligi bilan ajralib turadi. 
YOpqich qismining tuzilishi bo‘yicha pishiqroq qismi sag‘ri sohasi hisoblanadi.
YOqa dermasining tola bog‘lamlari mayinroq va bo‘shroq bo‘lib, yopqichga nisbatan 
qiyalik burchagi bir oz kichik. Etaklar yupqaroq va bo‘sh to‘qimalari bilan farqlanadi; mayin tola 
bog‘lamlari zich o‘rnashmagan va uncha katta bo‘lmagan qiyalik burchagiga ega. Etak 
qismining eng yupqa va bo‘sh qismi qo‘ltiq osti va oldingi oyoqlar hisoblanadi. Ular 
cho‘zilganda eng ko‘proq uzayishni namoyon etadi. Yirik xom -ashyo kanday maksadda 
ishlatilishiga qarab, shuningdek topografik qismlardan to‘g‘ri foydalanish va ishlov berishda 
qulay bo‘lishi uchun ishlab chiqarishga kiritishdan oldin yoki ishlab chiqarishning birinchi 
bosqichlarida bichiladi. Poyabzalning yuqori qismi uchun xromli ishlangan teri ishlab 
chiqarishga yuboriladigan sigir va xo‘kiz terilari, odatda umurtqa chizigi bo‘ylab ikkita 
yarimtalikka bo‘linadi. Ba’zan ushbu terilardan yoqa qismi qirqib olinib, qolgan qismi umurtqa 

---

285 
chizig‘i bo‘ylab ikki qismga bichiladi. SHunday qilib teri uch elementga: yoqa va ikki 
yarimqanotga bo‘linadi. Tag charm ishlab chiqarishda yopqichlash jarayoni olib boriladi, ya’ni 
teri yopqich, etaklar va yoqa qismlariga bichiladi.
Ot terilari odatda old teri va xazga bo‘lib bichiladi. Terilarni bunday bichilish usuli 
xazlash deb yuritiladi. 
Cho‘chqa terilaridan ayrim teri turlari, jumladan egar- jabduq, poyabzalning ustki qismi 
uchun xromli teri ishlab chiqarishda butun teridan etaklari qirqib olinadi. Terining qolgan o‘rta 
qismi, yopqich va yoqa bilan birgalikda “baliqcha” deb yuritiladi. Shunday qilib, tayyor terilar 
konfiguratsiyasi bo‘yicha butun teri, yarim teri, yopqich va yarim yopqich, “baliqcha”, etak va 
yoqa, qanot va yarim qanot, ot xazlari va old terilari ko‘rinishida ishlab chiqariladi. 
Teri xom -ashyosi va terini bichish ma’suliyatli jarayon hisoblanadi. Uni to‘g‘ri bajarish 
uchun teri va tayyor charm xossalarini, shuningdek topografik qismlarni yaxshi bilish kerak. 
Yirik shoxli mol terilari, quyidagi tartibda shilinadi: avval bosh qismi, so‘ngra orqa 
oyoqlar, keyin oq chiziq bo‘ylab kesiladi va teri qorin, old oyoqlar va bo‘yindan shilib olinadi. 
Orqa eng oxirgi navbatda shilinadi. 
Bosh terisini shilish vaqtida o‘ng quloq asosidan chap shoxga qarab, so‘ngra pastga 
chapdagi burun kattaklari tomon kesiklar qilinadi. YUz terisi shilingandan so‘ng, bo‘ynidan 
pastki jag‘ining o‘rtasigacha uzunasiga qilingan kesikdan boshning pastki qism terisi shilinadi. 
Shu holatda shilingan teri ikkita simmetrik qismga (yuz)ga ega bo‘lib, ularning birida 
peshona birikkan bo‘ladi. 
Yirik shoxlimollar, ot, eshak, xachir terilari bir qavatli usulda bosh qismi bilan yoki boshsiz 
shilinishi lozim (3- rasm). Hamma holatlarda ham terining bosh qismi asosiy qism bilan 
standartda ko‘rsatilgan o‘lchamda birikkan bo‘lishi kerak. Ya’ni asosiy qismning bosh qism 
bilan birikkan eni upuka uchun – 8 
sm
dan, buzoq terisi uchun-11
sm
dan va qolgan yirik shoxli 
mol terilari uchun 15 
sm
dan kam bo‘lmasligi kerak.