|
9-rasm. Korporatsiya strategiyasini ishlab chiqish jarayoni
Korporativ boshqaruv maqsadlarini belgilash bo‘yicha professor M.B. Xamidulinning «Korporativ strategiyalarni moliyalashtirish usullari va mexanizmlari» maqolasida aytib o‘tganidek, an’anaviy neoklassik iqtisodiy modelga ko‘ra, har qanday kompaniya foydani bir marta olish uchun emas, balki uzoq muddatga ta’minlash uchun uni maksimallashtirishga xizmat qiladi. Mazkur nazariya doirasida boshqa rasmiy mezonlar ham qo‘llaniladi. Xususan, kompaniyaning umumiy samaradorligini baholash uchun «aksiyaga daromad» ko‘rsatkichidan foydalanish juda keng tarqalgan, investitsiyalar samaradorligini baholash uchun esa «investitsiyalar rentabelligi» ko‘rsatkichidan foydalanish mumkin. Ammo yuqorida ko‘rsatilgan va shularga o‘xshash boshqa ko‘rsatkichlar asosida qarorlar qabul qilish doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Korporatsiyalarga u yoki bu darajada egalik funksiyasi hamda boshqarish va nazorat qilish funksiyalarining ajratilishi xos. Ushbu muammo biznesni tashkil qilish shakllarining murakkablashgani sayin yanada chuqurlashib boradi. O‘z navbatida, bu bir necha bosshqaruv nazariyalarining paydo bo‘lishiga olib keldiki, ularning negizida kompaniya mulkdorlari va uning boshqaruv apparati manfaatlarining qarama-qarshiligi yotadi.
Ular orasida “Vakolatlarni o‘tkazish nazariyasi” yoki “Agentlik nazariyasi” ko‘proq ma’lum bo‘lib, u kompaniyaga bevosita aloqador jismoniy shaxslar — mulkdorlar (aksiyadorlar, ishtirokchilar) hamda boshqaruv xodimlaridan iborat ikkita katta guruhni birlashtiradi. Ushbu guruhlarning manfaatlari doim ham bir-biriga mos kelavermaydi, bu ayniqsa muqobil qarorlarni, ya’ni biri hoziroq foyda olishni ko‘zda tutadigan, boshqasi istiqbolga mo‘ljallangan qarorlarni qabul qilishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Boshqaruv xodimlarining bir-biriga qarama-qarshi kichik guruhlarini yanada kichik guruhchalarga ham bo‘lish mumkin, ularning har biri o‘zining guruh, manfaatlarini ustuvor deb belgilaydi.
Mazkur nazariyaning boshqa bir ko‘rinishi “Manfaatdor shaxslar nazariyasi”dir. Unga ko‘ra, har qanday kompaniyaning faoliyat yuritishidan maqsad kompaniyaga bevosita yoki bilvosita dahldor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar — aksiyadorlar, yollanma boshqaruv xodimlari, xizmatchilar, kontragentlar, davlat organlari turli xil guruhlarining bir-biriga zid maqsadlarini uyg‘unlashtirishdan iborat. Xususan, kompaniya foydani maksimallashtirishga intilibgina qolmasdan, balki o‘z xodimlarining ijtimoiy ahvoli, atrof-muhitni muhofaza qilish va hokazo to‘g‘risida ham qayg‘uradi.
So‘nggi yillarda keng tarqalgan nazariya «Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish nazariyasi» hisoblanadi.
Ushbu nazariya mualliflari shundan kelib chiqadilarki, mavjud mezonlar-foyda, rentabellik, ishlab chiqarish hajmi va hokazolarning birortasi ham moliyaviy tusdagi qarorlarning samaradorligini ko‘rsatuvchi umumlashtiruvchi mezon sifatida qaralishi mumkin emas. Bunday mezon:
Kompaniya egalarining daromadlarini bashoratlashga asoslanishi;
Asoslangan, tushunarli va aniq bo‘lishi;
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonining barcha jihatlari, jumladan mablag‘lar manbalarini izlash, investitsiyalash, daromad (dividend)ni taqsimlash uchun mos bo‘lishi kerak.
Hozirgi paytda daromadlilik va foydalilik konsepsiyasini yanada murakkab konsepsiya — «biznes qiymati» siqib chiqarmoqda. Ushbu konsepsiya o‘z ichiga biznesning an’anaviy bo‘limlarini (moi-mulk, aktivlar va hokazo) baholash bilan birga, dixotomik yondashuvga muvofiq, kompaniyada chiqarilgan barcha aksiyalarning qiymati orqali ifoda etiladigan kompaniyaning bozor kapitallashuvi kabi ko‘rsatkichni ham oladi. Bunda yirik korporatsiyalarda, ayniqsa yuqori texnologik kompaniyalarda, bozor kapitallashuvi ko‘pincha haqiqiy aktivlar qiymatidan bir necha baravar ortib ketadi. Investorlar nuqtayi nazaridan qaralsa, kompaniya egalari daromadlari joriy foydaning o‘sishidan emas, balki ular mulki bozor narxining oshishidan tashkil topadi. Ammo mazkur mezon doim ham amal qilavermaydi.
Birinchidan, ushbu mezon bo‘lajak daromadlar, xarajatlar, pul mablag‘lari va ularga bog‘liq tavakkalchiliklarga asoslangan.
Ikkinchidan, hamma kompaniyalar ham moliyaviy tahlilchilar tomonidan bir xil tushuniladigan bozor qiymatiga ega emas, xususan agar kompaniya aktivlari birjada kotirovkalanmasa, uning bozor qiymatini aniqlash qiyinchilik tug‘diradi (bu O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorining hozirgi rivojlanishiga xos),
Uchinchidan, mazkur mezon alohida hollarda amal qilmasligi mumkin. Xususan, yakkaboshchilikka asoslangan yoki kam sonli mulkdorlar tomonidan boshqariladigan kompaniyalarda bunday hol kuzatiladi, ya’ni ular uzoq kelajakda o‘ta yuqori dividendlar olish niyatida kapitalni yuqori tavakkalchilikka ega loyihalarga yo‘naltiradilar. Bunday kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan xatti-harakatlar ularning investitsiyaviy faoliyatiga xos tavakkalchilik tufayli malum darajada aksiyalar qiymatini pasaytirishi mumkin.
To‘rtinchidan, agar kompaniya oldiga o‘z mulkdorlari uchun eng yuqori foyda olishdan boshqa vazifalar qo‘yilsa, mazkur toifa amal qilmaydi. Masalan, xayriya faoliyati va boshqa ijtimoiy maqsadlar ustuvorlik qiladi.
Beshinchidan, korporatsiya «fiktiv kapitali»ning o‘sishiga oshkoralik, obro‘, nufuz, imij, raqobatbardoshlik, strategiyaning mosligi va h.k.lar muayyan ta’sir ko‘rsatadi. Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, ushbu tushunchalar kompaniyaning bozordagi muvaffaqiyati uchun muayyan qimmatga ega bo‘lib, uning bozor qiymatini oshirish imkonini beradi.
Korporatsiyani boshqarishning ko‘proq asoslangan va ustuvor mezonlaridan biri kompaniya aksiyalari bozor qiymatini maksimallashtirishdir. Kapital bozorida hech qanday cheklovlar bo‘lmasa va qimmatli qog‘ozlar narxini belgilashda birorta kamsitish kuzatilmasagina, ushbu mezondan foydalanish mumkin, ya’ni bu erda “talab-taklif” tamoyili to‘liq amal qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
