Самиғов н. А. Бино

Гипсли боғловчилар

1. Гипс хом ашѐси ва структураси

Тарихий ѐдгорликлар қурилишида гипс ва ганч боғловчилари кўплаб ишлатилгани маълум. Гипс ва ганч асосида териш ва сувоқчилик қоришмалари, безак қисмлар тайѐрланган. Айниқса, гипс кошинларни қотиришда, ички интеръерни ўймакорлик усулида безашда кенг миқѐсда ишлатилган.
Гипс ва ганчли боғловчилар гигиена талабларига тўла жавоб бериши, дунѐда кенг тарқалганлиги, заҳиралари кўплиги, паст ҳароратда пишириб олиниши, хона ҳароратида тезда қотиши туфайли монументал бинолар барпо этишда кенг миқѐсда ишлатилган.
Гипс тоши заҳиралари Ўзбекистонда ва Марказий Осиѐнинг бошқа мамлакатларида кенг тарқалган бўлиб, таркибий қисми жихатидан фарқ қилади.
Гипс боғловчилари ишлаб чиқариш усулига кўра паст ва юқори ҳароратда пиширилган турларга бўлинади.
Паст ҳароратда гипс икки молекула сувли гипс тошини (CaSO₄·2H₂O) 110 – 180⁰C ҳароратда қисман сувини йўқотиш ҳисобига олинади:


CaSO₄·2H₂O→0,5Н₂О·CaSO₄+1,5H₂O↑.

Юқори ҳароратда куйдирилган гипс (ангидрит) боғловчиси гипс тошини 600 – 1000 ⁰С ҳароратда куйдириб олинади. Бу жараѐн туфайли гипс тоши таркибидан сув бутунлай чиқиб кетади ва сувсиз калций сулфати (CaSO₄) ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган гипс боғловчиси β – модификациядаги гипс бўлиб, кукун майдаланганда тез қотувчан боғловчига айланади.

Гипс боғловчиси автоклавда 0,15 – 0,6 МПа босим остида, 95 – 100⁰C ҳароратда пиширилганда α – модификациядаги CaSO₄^.0,5H₂O ҳосил бўлади. α ва β – модификациядаги гипс боғловчилари кристаллари ўлчамлари ва хусусиятлари билан фарқ қилади.
α – модификациядаги гипс кристаллари йирик, игнасимон ва узунчоқ призматик ҳолатда бўлади. β – модификациядаги гипс боғловчиси кристаллари майда ва ноаниқ шаклларда бўлади.