Самиғов н. А. Бино

Нефт битумларининг асосий физик-механик хоссалари

Битум маркаси	Юмшаш ҳарорати (^0С),энг пасти	25^0С ҳароратда игнанинг ботиш чуқурлиги, 10 мм	25^0С ҳароратда чўзилувчанлиги(см) ,камида
Қурилиш битумлари
БН 5050	50	41-60	40
БН 7030	70	21-40	3
БН 9010	90	5-20	1
Томбоп битумлар
БНК 45180	40-45	140-220	Меъѐрланмайди
БНК 9040	85-95	35-45	-―-
БНК 9030	85-95	25-35	-―-
Йўл қурилиши битумлари
БНД 200300	35	200-300	Меъѐрланмайди
БНД 90130	39	91-130	65
БНД 6090	43	61-90	60
БНД 4060	51	40-60	40

Нефт битумлари ѐғоч бочкаларда, бидонларда, фанер ѐки металл-фанер барабанларда, қоғоз қопларда ташилади. Катта миқдордаги битумлар иситиш қурилмалари билан жихозланган темир йўл цистерналарида ѐки платформаларда ташилади. Битумлар махсус ѐпиқ омборхоналарда ѐки қуѐш нури ва ѐғин-сочиндан ҳимояланган бостирмаларда сақланади.

Қурилиш битумлари асфалт қоришмалар ва бетонлар, мастикалар, эмулсиялар ва бошқа композицион материаллар тайѐрлашда ишлатилади.
Томбоп битумлар том гидроизоляцияси ва томбоп ўрама материаллар олишда асос (масалан, картон) юмшоқ битумларга шимдирилади, қаттиқ битумлар эса юзасига сепилади. Йўл битумлари асосан автомобил йўллари ва аэродром қопламалари қурилишида ишлатилади.

3. Қатронли боғловчи моддалар

Қатронлар тошкўмир ва қўнғир кўмир, ѐнувчи сланецлар, торф, ѐғоч каби қаттиқ ѐқилғиларни ҳавосиз муҳитда қиздириш натижасида ҳосил бўлади. Қатрон қора-жигар ранг қуюқ қовушоқ модда бўлиб, ҳарорат таъсирида юмшаш хусусиятига эга.
Қурилиш материаллари олишда кўпинча тошкўмир қатрони ишлатилади. Тошкўмир қатрони қора металлургия саноати учун зарур бўлган кокс ѐқилғиси олишда қўшимча маҳсулот сифатида ҳосил бўлади. Кокс кимѐ заводларида 1т тошкўмир қайта ишланганда 700-750 кг кокс, 300-350 м³ кокс гази, 30-40 кг хом қатрон ва бошқа моддалар ҳосил бўлади. Тошкўмир қатронлари қуйидаги турларга бўлинади: хом тошкўмир қатрони, хайдалган қатрон, пек ва таркибланган (аралаш) қатронлар.
Ҳом тошкўмир қатрони икки хил бўлади: а) 500-600⁰С ҳароратда ярим коксланиш жараѐнида ҳосил бўлган паст ҳароратли қатрон. Унинг зичлиги 0,85-1гсм³, ранги тўқ-қўнғир; б) 1000-1300⁰С ҳароратда кокс олиш жараѐнида ҳосил бўлган қатрон. Унинг зичлиги 1,12-1,23 гсм³, юмшаш ҳарорати 40-70⁰С, ранги қора суюқлик ѐки қаттиқ-қовушоқ моддадир.
Ҳайдалган қатрон (тошкўмир смоласи) паст ҳароратда олинган хом смолани фракциялаш усули билан лигроин ва керосин фракцияларини ажратиб олиш натижасида ҳосил бўлади. У қовушоқлиги ва хоссалари жихатидан юқори ҳароратда ҳосил бўлган қатронга яқинлашади.
Пек хом тошкўмир смоласини ҳайдаганда ҳосил бўладиган қолдиқ маҳсулотдир. Ҳайдаш жараѐнида қуйидаги моддалар ҳосил бўлади: енгил мойлар (180⁰С), фенолли фракциялар (180-210⁰С), нафталинли фракциялар (210-230⁰С), антрацен мойи (360⁰С гача). Пек қора рангли мўрт модда бўлиб, зичлиги 1,25-1,28 гсм³, таркибида юқори молекулали углеводород бирикмалари ва 8-30% эркин холдаги углерод бўлади.
Таркибли (аралашма) қатронлар пеклар ва қатрон мойлари (антрацен мойи ва бошқалар) ѐки сувсизлантирилган хом қатронлар билан аралаштирилиб олинади. Уларнинг қовушоқлигини ва юмшаш ҳароратини пек ва мойлар нисбатини ўзгартириб бошқариш мумкин.
Қатронлар таркиби ароматик қатордаги углеводородлардан иборатдир. Тошкўмир қатрони таркиби қаттиқ (эримайдиган моддалар), қаттиқ эримайдиган қатрон смоласи (битум таркибидаги асфалтенлар сингари) ва қовушоқ смолалар, суюқ қатрон мойидан иборат.
Қатроннинг хоссалари мойлар, смолалар ва қаттиқ ҳолдаги ташкил этувчиларнинг нисбатига боғлиқ бўлади.