Самиғов н. А. Бино

Нефт (сунъий) битумлари – нефт хом ашѐсини органик синтез жараѐнидан ҳосил бўладиган маҳсулотлардир. Нефтни қайта ишлаш технологиясига қараб битумлар қуйидаги турларга бўлинади: нефтдан (гудрондан) бензин, керосин ва мойлар ҳайдаш йўли билан олинган қолдиқ битумлар; гудронга махсус аппаратларда ҳаво пуфлаб (оксидлаб) олинган оксидланган битумлар; нефт ва нефт мойларини юқори ҳароратда крекингланиши (парчаланиши) натижасида ҳосил бўлган крекинг битумлар.
Гудрон-нефтдан олинган мазут таркибидан мойли фракцияларни ҳайдаш натижасида ҳосил бўлган қолдиқ маҳсулот. Гудрон битум олишда асосий хом ашѐ вазифасини ўтайди ѐки мустақил равишда йўл қурилишида
ишлатиладиган қоришма ва бетонлар тайѐрлашда боғловчи сифатида қўлланилади.
Қатрон материалларга тошкўмир, ѐғоч, торф, ѐнувчи сланец кабиларни ҳавосиз муҳитда қуруқ ҳайдаш натижасида ҳосил бўлган қатронлар ва пеклар киради.
Битум ва қатронлар асосидаги гидроизоляция ва композицион материаллар тураржой, саноат, гидротехник иншоотлар, автомобил ва аэродромлар қурилишида кенг миқѐсда ишлатилади.
Битум ва қатронлар полимерлар билан аралаш боғловчилар ва улар асосида композицион материаллар тайѐрлашда ишлатиб келинмоқда.
Улар таркибига резина, дисперс арматураловчилар ва бошқа модификаторлар киритиб хоссаларини яхшилаш мумкин.

2. Битумли боғловчи моддалар

   1. Битумлар таркиби ва тузилиши

Битумнинг элементар таркиби қуйидагича: углерод 70-80%, водород 10- 15%, олтингугурт 2-9%, кислород 1-5%, азот 0-2%. Битум таркибида бу элементлар углеводород радикаллари ва уларни олтингугурт, кислород ва азотли бирикмалари кўринишида бўлади.
Битум таркиби асфалтенлардан (қаттиқ жинслар), смолалар ва мойлардан иборат бўлиб, битумнинг барча хосса ва хусусиятларини белгилайди.
Асфалтенлар юқори молекулали углеводородлар ва уларнинг ҳосилаларидан иборат бўлган, молекуляр массаси 1000-5000, зичлиги 1 гсм³ юқори моддалардир. Асфалтенлар таркибида карбенлар ва мойларда ва органик эритувчиларда эримайдиган карбоидлар бўлади. Битумнинг қаттиқ қисмини углеводородлар-парафинлар ҳам ташкил этиши мумкин. Смолалар молекуляр массаси 500-1000, зичлиги 1 гсм³ атрофида бўлган тўқ жигар рангли аморф моддалардир. Мойлар молекуляр массаси 100-500, зичлиги 1 гсм³ гача бўлган углеводородлардан иборат моддалардир.
Битум таркиби жихатидан коллоид система бўлиб, асфалтенлар, смолалар ва мойларда дисперсия ҳолатида бўлади. Битум таркибида асфалтенлар (18-20 мкм) ядролар ҳосил қилади, атрофида эса смолалар ва мойлардан қобиқлар жойлашган.
Битум таркибида асфалтенлар кўп қисмни ташкил этса, унинг қаттиқлиги, юмшаш ҳарорати ва мўртлиги юқори бўлади.
Битум таркибида мойлар ва смолалар кўп қисмни ташкил қилса, аксинча битум юмшоқ ва тез эрувчан бўлади. Мойлар ва смолаларнинг молекуляр массаси паст бўлса, битумнинг пластиклиги юқори бўлади.
Битум таркибида парафин миқдорининг 5% ортиши паст ҳароратларда мўртлигини кўпайтиради.
Битумдан қурилиш материаллари олишда қуйидаги усуллар билан ишлов берилади: 140-170⁰С қиздирилиб смолалар юмшатилади ва мойларда яхши эриши таъминланади; битумлар яшил нефт мойи, лакойл, техник керосин ва бошқа органик эритувчиларда эритилади ва совуқ ҳолдаги маҳсулотлар тайѐрлаш имконияти яратилади; битум махсус эмулгаторлар воситасида битум эмулсиялари ва пасталарига айлантирилади ва композицион материаллар тайѐрлашда ишлатилади.

2.