~ 17 ~
3. Ko`p tarmoqli fermer xo`jaligida asosiy tarmoq va uning
samaradorligini oshirish yo`llari.
3.1. Tarmoq tushunchasi, asosiy tarmoqning xo`jalik iqtisodiyotidagi
ahamiyati
Asosiy
tarmoq deb, korxonaning jami tovar mahsulotida yoki yalpi mahsulotida
eng katta salmoqqa ega bo‘lgan, uning maqsad va vazifalarini ifodolovchi hamda
ixtisoslashishi – yo‘nalishini belgilovchi tarmoqqa aytiladi.
Qo‘shimcha tarmoq yirik qishloq xo‘jaligi korxonalarida shu korxonani tabiiy,
mehnat resurslaridan foydalanishni yanada to‘laroq ta'minlash maqsadida
qo‘shimcha tarmoqlar tashkil etilishi mumkin. Qo‘shimcha tarmoqlarga sanoat,
kapital qurilish xarakteriga ega bo‘lgan tarmoqlar kirishi mumkin. Masalan,
qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash jarayonlari paxtani dastlabki qayta
ishlash, sut va go‘shtni qayta ishlash, terini qayta ishlash, meva va sabzavotlarni
qayta ishlash sexlari, donni qayta ishlash bo‘yicha tegirmonlar, moyjuvozlar va
hokazolar sifatida tashkil etilishi mumkin.
Korxonaning
qulay tarmoq tarkibi deganda, uning mavjud tabiiy, iqtisodiy
resurslaridan to‘g‘ri foydalanish orqali mahsulot birligiga kam sarf-xarajat qilgan
holda maksimal foyda olishga imkon beradigan mahsulotlar turlarini ma'lum bir
mutanosiblikda yetishtirish tushuniladi.
Korxonaning tashkiliy-xo‘jalik tuzilishi, tarmoqlarning maqsadga muvofiq
tarkibini shakllantirish ishlari bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi:
1. Birinchi bosqichda – marketing tadqiqotlarini o‘tkazish orqali qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari bozorini, uni turli segmentlarini chuqur tahlil qilib, korxonaning
bozordagi o‘rni aniqlab olinadi.
2. Korxona hududining tabiiy-iqlimiy sharoitlari va jug‘rofik
joylashuviga mos
keluvchi,
yuqori
hosildorlik
va
mahsuldorlikka
ega,
kasalliklar
va
zararkunandalarga chidamli mahsulot turlari tanlab olinadi. Bu jarayonda tuproq
unumdorligi oshirishga va hosildorlikni yuksaltirishga imkon beruvchi almashlab
ekish tizimlarini joriy etishga jiddiy e'tibor qaratish muhimdir.
3. Tanlab olingan mahsulot turlari va tarmoqlarning qiyosiy iqtisodiy
samaradorligi aniqlanadi. Baholash uchun oldingi 3-5 yilda erishilgan natijalar
bo‘yicha ma'lumotlardan yoki o‘simlikchilikda texnologik kartalar, chorvachilikda
esa bir bosh chorva moliga to‘g‘ri keladigan xarajatlar asosida hisoblangan
normativlardan foydalanish mumkin.
4. Qiyosiy baholash natijalari va keltirilgan boshqa omillar asosida iqtisodiy
samaradorligi yuqori bo‘lgan mahsulot turlarini yetishtirishga ixtisoslashgan
tarmoqlarning
eng qulay nisbatlari, mahsulot ishlab chiqarish hajmining yuqori
chegaralari belgilab olinadi.
Tarmoqlar soni va tovar mahsuloti yetishtirish hajmi ko‘rsatkichlaridan kelib
chiqib, ixtisoslashgan va ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligi korxonalari tiplari
mavjud.
Ixtisoslashgan xo‘jaliklar toifasiga bir yoki ikki, ko‘pi bilan uch xildan ortiq
bo‘lmagan mashsulot ishlab chiqaruvchi qishloq xo‘jaligi korxonalari kiradi.
~ 18 ~
Agarxo‘jalik faqat bir xil mahsulot yetishtirishga ixtisoslashsa uni tor doirada
ixtisoslashgan xo‘jalik deb atash mumkin.
Respublika xo’jaligining muhim tarmoІi bo’lib, u aholini oziq-ovqat bilan
taminlaydi, moddiy farovonligini oshirishda juda katta ahamiyat kasb etadi.
Mamlakat qishloq xo’jaligi
intensiv rivojlangan, texnikalashgan dehqonchilik
madaniyatini yuksak darajada ko’targan ixtisoslashtirishni ichki geografik
rayonlararo yo’lga qo’ygan va chuqurlashtirgandi. Biroq O’zbekiston qishloq
xo’jaligi “O’zbekiston mamlakatining asosiy paxta bazasi” shiori amalda edi.
Ya'ni qishloq xo’jaligida bittagina uzoq soha bor edi. U ham bo’lsa paxta edi.
Endilikda mustaqil O’zbekiston xalq xo’jaligining muhim sohasi qishloq
xo’jaligidagi bir tomonlama ish tutishning oІir asoratini boshidan kechirmoqda.
Ziroatchilik qilinadigan yerlar tuproqning teng yarimining sho’rlanib ketganligi,
ziroatchilik qilish madaniyatida, yani paxtadan boshqa soxalar bo’yicha
agrotexnika tadbirlarining unum bo’lganligi aholini birlamchi qishloq xo’jalik
mahsulotlari (birinchi navbatda don va un) bilan taminlashdagi qiyinchiliklar
paxta yakkahokimligining asoratidir. Zikr qilingan ob'yektiv
holatlar Respublika
hukumati tomonidan chuqur tahlil qilinadi, qishloq xo’jaligi, uning tarmoq
tuzilishi qayta ko’rib chiqiladi. Paxta yakkohokimchiligiga nuqta qo’yildi, aholini
birlamchi ehtiyojini qondirishga xizmat qiladigan tarmoq (va birinchi navbatda
buІdoy yetishtirish)ga asosiy e'tibor qaratildi.
Ayni paytda O’zbekiston qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli bo’lib, unga paxtachilik
bilan birga g`allachilik, kanopchilik, mevachilik, uzumchilik, sabzavot va
polizchilik,
qoramolchilik, qo’ychilik, parrandachilik, yilqichilik, asalarichilik,
pillachilik sohalari kiradi.
Respublika aholisining 60 foizidan ortig`i (uning ayrim viloyatlarida esa 80 foizi)
qishloqlarda yashaydi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan yalpi ijtimoiy mahsulotni
26-27 foizi milliy daromadining esa 45 foizi qishloq xo’jaligida yaratildi.Qishloq
xo’jalik ilmiy ishlab chiqarish markaziga aylantirildi. Yuqorida zikr qilingan
holatlar mamlakat qishloq xo’jaligida boshqaruv tizimining murakkab ekanligini
ko’rsatadi. Biroq respublikaning qishloq xo’jaligi sohasidagi asosiy ishlar va
umumiy siyosatni faqat qishloq va suv xo’jaligi vazirligi amalga oshiradi.
O’zbekiston qishloq xo’jaligi turli xil geografik imkoniyatlarga ega bo’lgan
mintaqalarda yuritiladi. Shu jihatdan geograf olimlar tomonidan mamlakat xuddi
uchta zonaga bo’lingan. Ular: 1. Tog` va Tog`oldi zonasi.
Zona respublikaning
21,5%ini ishІol qiladi. Uning baland qismida archazorlar va yoz yaylovi uchun
o’tloqzorlar bor. Uning Tog`oldi qismi bahorikor yerlar bo’lib, undag`alla xashaki
ekinlar ekish, boІdorchilik, uzumchilikni rivojlantirish mumkin. 2. SuІoriladigan
zona. U mamlakat hududining 18%ini qamrab oladi. Mazkur zona Farg`ona
vodiysi, Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon,Qashqadaryo vohalari, Surxon-Sherobod
vodiysi,Quyi Amudaryoni o’z ichiga oladi. 3. Cho’l-yaylov zonasi. Uning
maydoni mamlakat hududining 60%idan ko’proqdir. Bu zona mamlakatning
qorako’l qo’ylari boqiladigan istiqbolli zonasidir.
