Samarqand veterinariya meditsina instituti

3.2. Xo`jalikning asosiy tarmog`i (tarmoqlari)da ishlab chiqarishni 
tashkil etish (shulardan, yerni ekishga tayyorlash,
ekish….. suniy urug`lantirish, yosh mollarni parvarishlash, 
oziqlantirish, bordoqlash va h.k) 
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida qishloq 
xo‘jaligida turli mulkchilikka asoslangan xo‘jalik yurituvchi subyektlar yuzaga 
kelib rivojlanmoqda. Agrar sektorda fermer va dehqon xo‘jaliklarining miqdori va 
ishlab chiqarishdagi ulushlari ortib bormoqda. Ayniqsa, iste’mol bozorini 
kartoshka, sabzavot va turli xil mevalar bilan ta’minlashda ularning hissasi juda 
kattadir. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi samaradorligini oshirish eng dolzarb 
vazifalaridan biri bo‘lib, uni muvaffaqiyatli hal etishi qishloq xo‘jaligini yuksak 
sur’atlar bilan rivojlantirish, mamlakatni qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan yetarli 
ta’minlash imkonini beradi. Bozor iqtisodi sharoitida har bir qishloq xo‘jalik 
korxonasi samarali ishlashi cheklangan resurslardan oqilona foydalanish orqali 
yuqori natijaga erishishga harakat qiladi. Ishlab chiqarish samaradorligi – juda 
murakkab iqtisodiy kategoriyadir. U obyektiv iqtisodiy qonunlar, ijtimoiy ishlab 
chiqarishning asosini ifoda etuvchi – natijani, ya’ni oqibatni aks ettiradi. Oqibat 
yoki natija har qanday faoliyatning maqsadidir. Samara tushunchasi bilan iqtisodiy 
samara tushunchasini farqlash kerak. Samara bu keng tushuncha bo‘lib, har 
qanday tadbir yoki faoliyatning natijasida, o‘g‘itlardan foydalanish samarasi, 
ekinlar hosildorligi oshishida, yemxashak samarasi, chorva mahsuldorligi 
oshishida ifodalanadi. Ammo bu samara, ya’ni hosildorlikning va 
mahsuldorlikning oshishi bu tadbirlar qanchalik foydaliligini ko‘rsatmaydi. O‘g‘it 
va yem-xashaklardan foydalanish bilan bog‘liq xarajatlarning qoplanganlik 
darajasi shu xarajatlar bilan olingan natija daromad bilan taqqoslangandagina 
ma’lum bo‘ladi. O‘g‘it va yem-xashakdan foydalanish natijasida ekinlar 
hosildorligi, chorva mollari mahsuldorligini oshuvi bu tadbirni texnik 
samaradorligini ifoda qilsa, tadbirni o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlar bilan, buning 
natijasida olingan daromadni taqqoslash iqtisodiy samaradorlikni ifodalaydi. 
Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish vositalari va jonli mehnatni qo‘llash orqali 
olingan foydali natijani yoki jami resurslar birligiga olingan natijani ifoda etadi. 
Har qanday faoliyat va ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi xo‘jalikni, shu 
jumladan, fermer xo‘jaliklari daromadini ortiradi, ijtimoiy xarajatlarni 
yaxshilashga olib keladi. Bu jarayon nafaqat korxonalarga manfaatli, davlatga ham 
foydalidir. U yoki bu tadbirga baho berishda yoki uning o‘lchamlarini aniqlashda 
iqtisodiy samaradorlik mezonini bilish kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir 
korxona to‘la iqtisoiy va huquqiy mustaqillikka ega bo‘lganligi uchun asosiy 
maqsadi o‘ziga biriktirilgan resurslardan to‘la va samarali foydalanishga 
qaratilgan bo‘lib, shu resurslar birligiga qancha ko‘p daromad va foyda olsa, 
raqobat kurashida shuncha ustunlikka ega bo‘ladi. Fermer va dehqon xo‘jaligi 
mohiyatiga ko‘ra, ular faoliyatini baholashda iqtisodiy samaradorlikning asosiy 

---

~ 20 ~ 
mezoni sifatida xo‘jalik resurslari birligiga olingan yalpi daromadni qo‘llash 
maqsadga muvofiqdir. Yalpi daromad kategoriyasining afzalligi shundaki, bunda 
ham mahsulot miqdori, sifati, qanday bozorda va qanday bahoda sotilganligi, 
moddiy xarajatlar qanchalik tejalganligi o‘z aksini topadi. Korxona, fermer 
xo‘jaligi qancha ko‘p yalpi daromad olishga erishsa, turli to‘lovlarni (soliq va 
yig‘imlar) to‘lagandan keyin o‘z ehtiyojlarini ko‘proq qondirishga, korxonani 
kengaytirishga imkon beradigan mablag‘ga ega bo‘ladi. Xo‘jaliklar yalpi mahsulot 
miqdorini sifatini ta’minlagan holda ko‘paytirishga erishsalar, yalpi daromad, 
yalpi va sof foyda summalari ko‘payishi mumkin. Bu hol, o‘z navbatida, korxona 
ishchi-xizmatchilarini moddiy rag‘batlantirish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar 
yaratadi, ularning ish haqlarini oshirish hamda mukofotlash uchun ham, mahalliy 
va davlat budjetiga ham va nihoyat, korxona ishlab chiqarishini kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarish zaminida rivojlantirish uchun ham ko‘proq mablag‘ 
ajratiladi. Natijada ishlab chiqarishga yangi texnikalar, samarali texnologiyalarni 
joriy etish ta’minlanadi. Bu hol mehnat harakterini o‘zgartirib, unumdorligi 
oshishini ta’minlaydi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligi va 
raqobatbardoshlikni oshirish islohotlarning asosiy maqsadi hisoblanadi. Ishlab 
chiqarish samaradorligi juda murakkab iqtisodiy kategoriya bo‘lib, texnika va 
iqtisodiy samara tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy samaradorlik ishlab 
chiqarish vositalari va jonli mehnatni qo‘llash orqali olingan foydali natijani yoki 
jami resurslar birligiga olingan natijani ifoda etadi. Fermer xo‘jaliklari faoliyatiga 
iqtisodiy baho berishda yetishtirilgan yalpi daromad (sof mahsulot) asosiy mezoni 
hisoblanadi. Ishlab chiqarish va fermer xo‘jaligi faoliyatiga to‘g‘ri va to‘la baho 
berish uchun iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari tizimidan foydalaniladi. Bunda 
asosiy ko‘rsatkich sifatida bir xillikka keltirilgan jami xarajatlarning bir birligiga 
yetishtirilgan yalpi daromad (sof mahsulot), yalpi mahsulot, foyda va rentabellik, 
yer, asosiy fondlar birligiga yetishtirilgan yalpi mahsulot va yalpi daromad, 
mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Fermer xo‘jaligi 
faoliyatining samarali tashkil etilishi kapital sarflar va investitsiyani to‘g‘ri 
yo‘naltirishga bog‘liq. Buning uchun rahbarlar va mutaxassislar investitsiya 
yo‘nalishlariga to‘g‘ri baho berishi va ularning iqtisodiy samaradorligini aniqlashi 
kerak. Kapital sarflar va investitsiyalarni mutlaq (absolyut) va nisbiy 
samaradorligi aniqlanadi va shunga ko‘ra ma’lum qarorlar qabul qilinadi. Qishloq 
xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish samaradorligi ishlab chiqarish xarajatlari 
yoki mahsulot tannarxini arzonlashishiga bog‘liqdir ming afsuski , keyingi yillarda 
ishlab chiqarish resrslarining qimmatlashishi yoki inflyatsiyaning ta’siri natijasida 
mahsulot tannarxi oshib bormoqda.