Samarqand veterinariya meditsina instituti

 
 

---

~ 22 ~ 
3.3 Ko`p tarmoqli fermer xo`jaligining asosiy tarmog`ida mahsulotlar 
tannarxi sotish bahosi daromad foyda summasi rentabelik darajasi va 
ularni yaxshilash imkoniyatlari 
Tannarx korxonada mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan 
joriy, ya’ni yillik pulda ifodalangan xarajatlarning jam i yig'indisidir. Qishloq 
xo'jaligida m ahsulot ishlab chiqarish xarajatiari tarkibi quyidagilardan iborat. D 
ehqonchilikda: to ‘g‘ri m ehnat haqi ajratm alari bilan; o ‘g‘it va ko‘chatlar; am 
ortizatsiya; urug'lik; ishlar va xizmatlar; yoqilg'i moylash materiailari; sug'urta 
to'lovlari; um um ishlab chiqarish; boshqa xarajatlar. C horvachilikda: — to ‘g‘ri 
m ehnat haqi ajratm alari bilan; — yem-xashak; — am ortizatsiya; — ishlar va 
xizmatlar; — yoqilgl moylash materiailari; — sug'urta tolovlari; — um um ishiab 
chiqarish xarajatiari; — boshqa xarajatlar. K orxonaning m ahsulot olish uchun 
sarflangan ham m a ishlab chiqarish xarajatiari yig‘indisi yalpi m ahsulot 
tannarxini ifodalaydi va quyidagicha hisoblanadi: 
YM T = X
i.ch 
Asosiy va qo'shimcha mahsulot birligining tannarxi jam i ishlab chiqarish 
xarajatlarining yalpi m ahsulot miqdoriga nisbati bilan topiladi
 
X
i.ch
KMQ= 
YM 
Mahsulot birligi tannarxidan tashqari ayrim ishlar (traktor, avtotransport, 
ishchi hayvon va boshqalar)ning, shuningdek, qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo'lgan 
yerga ishlov berish, bir bosh hayvondan m ahsulot olish xarajatlari ham 
aniqlanadi. Xarajatlarning shakllanish bosqichlariga qarab, tannarxning quyidagi 
turlari mavjud bo`ladi:
1. Texnologik;
2. Ishlab chiqarish;
3. Tijorat yoki t o i a tannarx.
1. Texnologik tannarxga, m ahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan 
bog'liq bo‘lgan, shuningdek, bo'lim lard a brigada, ferma va sexlarda ishlab 
chiqarishni boshqarish va tashkil qilish bilan bog'liq xarajatlar kiradi.
2. Ishlab chiqarish tannarxi texnologik tannarxlarning yig‘indisini, korxonani 
va ishlab chiqarishni butunlay boshqarish bilan bog`liq xarajatlarning (umum 
xo‘jalik xarajatlari) yig‘indisini ifodalaydi.
3. Tijorat yoki to‘la tannarx ishlab chiqarish xarajatlarining jamisi va 
mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan, muomala xarajatlarining yig‘indisini 
ifodalaydi. U faqat tovar m ahsulot uchun hisoblanadi. B undan tashqari, hisoblash 
xarakteriga qarab quyidagicha tannarx turlari aniqlanadi:

---

~ 23 ~ 
1. Reja tannarxi;
2. Dastlabki, vaqtinchalik va taxm iniy tannarx;
3. Haqiqiy tannarx.
1. Reja tannarxi, bu korxona rejalashtirayotgan davrdagi m ahsulot birligiga 
sarflanishi lozim b o ‘lgan xarajatlar yig'indisini ifodalaydi.
2. Vaqtinchalik yoki taxminiy tannarx esa, masalan, 9 oylik haqiqiy 
xarajatlarni va 4 -kvartaldagi reja xarajatlarini o ‘z ichiga oladi. 
3. Haqiqiy tannarx esa yil oxirida korxona xo‘ja!ik faoliyatini yakun qilishda 
yillik hisobotlar asosida hisoblanadi. U olingan yalpi m ahsulotuchun sarflangan 
haqiqiy xarajatlar asosida topiladi. M ahsulot tannarxi shakllanish joyiga qarab, 
individual (konkret korxonada, uyushm a va boshqa), zona (m a’lum bir zonaning 
o'rtachasi) va tarm oq tannarxlariga bo‘linadi (m am lakat b o ‘yicha o ‘rtacha).
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va kiritilmaydigan 
xarajatlar bo`ladi:
I.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita m oddiy xarajatlar; 
b) bevosita va bilvosita m ehnat xarajatiari;
d) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jum ladan, ishlab 
chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustam a xarajatlar.
II.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan 
olingan foyda hisobga olinadigan ham da davr xarajatlariga kiritiladigan 
xarajatlar:
a) sotish xarajatiari;
b) boshqarish xarajatiari (ma’muriy sarf-xarajatlar);
d) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar.
III.
Xo'jalik yurituvchi subyektning um um xo'jalik faoliyatidan olingan 
foyda yoki zararlarni hisob-kitob qilishda hisobga olinadigan xo'jalik 
yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatiari:
a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; 
b) xorijiy valuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari;
d) qimmatli qog‘oziarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash 
e) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar.
IV.
Favqulodda zararlar, u darom ad(foyda)dan olinadigan soliq tolangunga 
qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. 
Yuqorida sanab o'tilgan xarajatlarni turlarga b olinishini kengroq ko'rib 
chiqish maqsadga muvofiq, ular:
1. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlar;
2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan mehnatga haq to'lash 
xarajatiari;
3. Ishlab chiqarishga tegishli b o ig an ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar.
4. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nom 
oddiy aktivlar amortizatsiyasi;

---

~ 24 ~ 
5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. 
Xarajatlar konsepsiyasining samaradorligini umumlashtiruvchi ko'rsatkichi 
— rentabellik hisoblanadi va u iste’mol qilingan resurslarning qaytimini 
ifodalaydi. Rentabellik nisbiy ko'rsatkich bo'lib, ishlab chiqarishning daromadlilik 
darajasini bildiradi. Bu ko'rsatkichni korxona faoliyatini baholash va 
investitsiyaviy siyosatni yuritish ham da baho belgilashda asosiy m ezon sifatida 
ishlatishadi. Xo'jalikning rentabelligini aniqlash yalpi mahsulot, yalpi va sof 
daromad kabi omillar bilan bog'liq.
Yalpi mahsulot — bu xo'jalikda yetishtirilgan barcha m ahsulotning 
yig'indisidir.
Yalpi daromad — yalpi m ahsulot qiym atidan sarflangan ishlab chiqarish m 
ablag'lari (m aterial — pul xarajatiari) chiqarib tashlansa hosil bo'ladi.
Yalpi daromad, o ‘z navbatida, sof daromad va mehnat haqiga ho'iinadi.
Sof daromad — yalpi darom adning m ehnat haqi fondi chiqarilib 
yuborilgandan keyin qolgan qismi hisoblanadi. Sof daromad mahsulotni 
realizatsiya qilishdan kelgan sum m adan uni yetishtirishga sarflangan xarajatlar 
chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga tengdir. Xo'jali nin g rentabelligi, 
dastavval, mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof darom ad (foyda) bilan 
xarakterlanadi. Qishloq xo'jalik m ahsulctlarining bahosi barqaror darajada bo'lsa, 
tannarx kamayadi, m ahsulot yetishtirish va realizatsiya qilish hajm i ko'payadi, 
uning sifati yaxshilanadi. Bularning hammasi rentabellikni oshirishga imkon 
beradi. 
Rentabellikda mutloq ко‘rsatkich — bu foydadir. Foyda ~ bu realizatsiya 
qilish natijasida olingan sof daromadning qismi bo'lib, и mahsulot sotishdan 
keladigan mablag‘dan — sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan 
xarajatlarni yoki to'la tannarx qiymatining chiqarib tashlangan qismiga teng 
bo'ladi: