Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

 
Tayanch iboralari: 
Intellektual mulk, mulk huquqi, ixtirolar, foydali modellar, 
sanoat namunalari, seleksiya yutuqlari, oshkor etilmagan axborot, 
shu jumladan ishlab chiqarish sirlari (nou-xau)
 
Nazorat savollari: 
1. Intellektual mulk deganda nima tushuniladi? 
2. Intellektual mulk huquqi nima? Ularning xususiyatlarini 
sanab o‘ting. 

---

131 
3. Fuqarolik Kodeksi intellektual mulk huquqlarining qaysi 
ob’ektlari bilan ta’minlangan? 
4. Intellektual faoliyatning biron bir natijasi uning 
yaratuvchisi uchun daromad keltirishi mumkinmi? 
5. Innovatsion iqtisodiyotda intellektual mulkning o‘rni va 
ahamiyati qanday? 
6. Intellektual mulk ob’ekti qiymatini hisoblashning qanday 
usullarini bilasiz? 
7. Innovatsion kompaniyada intellektual mulkni boshqarish 
nimani anglatadi. 
 
 
 
 

---

132 
6-MAVZU: INNOVATSION MAHSULOTLARNI BOZORGA 
OLIB CHIQISH 
 
Reja: 
1. Innovatsion mahsulotlar(xizmatlar) va innovatsion 
marketing bozorining xususiyatlari. 
2. 
Innovatsion 
mahsulotlar(xizmatlar) 
bozoridagi 
iste’molchilarning asosiy guruhlari. 
3. Innovatsion mahsulotni bozorga olib kirishda innovatsion 
mahsulotlar(xizmatlar) bozorini tahlil qilish. 
4. 
Innovatsion 
mahsulotlar(xizmatlar) 
bozoridagi 
muvaffaqiyat omillari. 
5. Innovatsion bozorda joylashishning o‘ziga xosligi. 
6. Innovatsion mahsulotlar(xizmatlar)ni bozorga chiqarish 
strategiyasi. 
1. Innovatsion mahsulotlar (xizmatlar) va innovatsion 
marketing bozorining xususiyatlari 
O‘zbekistonda innovatsion biznes muammolari asosan 
ilmiy-texnik 
tashkilotlar 
va 
innovatsion 
korxonalarda 
marketingning yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. 
Innovatsion kompaniyaning eng muhim muammolaridan biri bu 
yangi mahsulotlarni yaratishda marketingni qo‘llab-quvvatlashdir. 
Amaliy tajriba innovatsion mahsulotlarni bozorga olib chiqish 
xavfi yuqori ekanligini ko‘rsatadi. O‘rtacha hisobda yangi 
mahsulotlarning uchdan bir qismi muvafaqiyatsizlikka uchraydi va 
foyda o‘rniga faqat zarar keltiradi. 
Bozorga yangi mahsulotlarni joriy etishning o‘ziga xos 
xususiyatlari ham bozorning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. 
Bozorga chiqarishdagi muvaffaqiyatsizliklar quyidagilar: 
• sanoat mahsulotlarining 20-25%; 
• shaxsiy tovarlarning 30-35%; 
• mavjud assortimentni 27 foizga kengaytirish; 
• tovar yangiliklarining 31%; 
• yangi mahsulotlarning 46%. 

---

133 
Ko‘rib turganimizdek iste‘mol tovarlari bozori ancha xavfli 
bo‘lib, bu raqobatning yuqori darajasi va ushbu segmentdagi 
iste’molchilar xatti-harakatlarining o‘ziga xos xususiyatlari bilan 
izohlanadi (biz ularni quyida muhokama qilamiz). Yuqoridagi 
ko‘rsatkichlar bozorga prinsipial ravishda yangi mahsulotlarni 
kiritishda yuqori darajadagi xavfni namoyish etadi, bu esa 
ko‘pincha yutuqlar deb ataladigan yangiliklarga tegishli bo‘lishi 
mumkin. Yangi mahsulotlarning ishlamay qolish sabablari qatoriga 
odatda quyidagi omillar kiradi: bozorni yetarli darajada tahlil 
qilmaslik, 
mahsulotdagi 
nuqsonlar, 
samarali 
marketing 
faoliyatining yetishmasligi, haddan tashqari yuqori xarajatlar, 
raqobatchilarning harakatlari, mahsulotni bozorga olib chiqishda 
qo‘llab-quvvatlanmaslik, ishlab chiqarish muammolari. 
Innovatsion 
biznesning xatarlari 
va 
kompaniyadagi 
marketingni 
rivojlantirish 
darajasi 
o‘rtasidagi 
bog‘liqlik 
innovatsion loyihaning bosqichlarini ko‘rib chiqsagina, aniq 
ko‘rinib turadi. Quyida keltirilgan 14 bosqichdan 6 bosqich 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri innovator, innovatsion kompaniya tomonidan 
olib boriladigan marketing faoliyati samaradorligi bilan bog‘liq. 
• yangi g‘oyalarni izlash; 
• bozorni dastlabki baholash; 
• to‘g‘ri g‘oyalarni tanlash; 
• mahsulotni dastlabki texnik baholash; 
• bozorni batafsil o‘rganish; 
• iqtisodiy tahlil (moliyaviy tahlil); 
• yangi mahsulot konsepsiyasini ishlab chiqish (prototip 
ishlab chiqarish)’ 
• texnik mahsulotni sinovdan o‘tkazish; 
• iste’molchilar tomonidan sinov; 
• tajribali savdo; 
• uchuvchi ishlab chiqarish; 
• iqtisodiy tahlil (moliyaviy ko‘rsatkichlarni aniqlash); 
• ishlab chiqarishni boshlash; 
• mahsulotni bozorga olib chiqish. 

---

134 
Boshqacha 
qilib 
aytganda 
yangi 
mahsulot 
uchun 
muvaffaqiyat omillari: 
1) tovarlarning raqobatdosh tovarlarga nisbatan ustunligi 
(iste’molchilar tomonidan yaxshiroq idrok etishga yordam 
beradigan o‘ziga xos xususiyatlar); 
2) 
kompaniyaning 
marketing 
bo‘yicha nou-xaulari 
(xaridorlarning xulq-atvori, yangi mahsulotlarni qabul qilish 
darajasi va potensial bozor hajmini tushunish); 
3) patent yoki tijorat sirlari bilan himoyalangan texnologik 
nou-xaularning mavjudligi. 
Ko‘rib turganimizdek, texnologik ustunlikning o‘zi tijorat 
muvaffaqiyatini ta’minlay olmaydi. Ertami-kechmi har qanday 
novator yoki innovatsion kompaniya marketing omillari haqida 
o‘ylashi kerak. 
Innovatsion mahsulotlar yuqori texnologiyalar va ilmiy-
texnik mahsulotlar uchun o‘ziga xos bozorni tashkil etadi. Uning 
an’anaviy tovarlar bozori bilan taqqoslaganda o‘ziga xos 
xususiyatlari xilma-xil bo‘lib, sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi 
munosabatlarning barcha jabhalariga ta’sir qiladi. Shunga muvofiq 
ularni kompaniyaning marketing siyosatida aks ettirishni talab 
qiladi. Ushbu bozorning xususiyatlari orasida quyidagilar mavjud: 
1) mahsulotning o‘ziga xos xususiyatlari (o‘ziga xosligi, 
ba’zida texnologik murakkabligi, birinchi bosqichda uni ishlab 
chiqarish uchun yuqori xarajatlar); 
2) kompaniya uchun bozorning yangiligi (ayniqsa 
boshlang‘ich bosqichida kichik innovatsion kompaniya uchun); 
3) bozor uchun noma’lum mahsulot ( ba’zan ishlab 
chiqaruvchi); 
4) 
iste’molchilar 
xulq-atvorining 
oldindan 
aytib 
bo‘lmaydiganligi; 
5) talabning narxga egiluvchanligi, pastligi, uchun narx 
siyosatining savdo hajmiga ta’sirining cheklanganligi; 
6) kichik bozor hajmi (yuqori texnologiyali sanoat 
mahsulotlari uchun); 

---

135 
7) dastlabki bosqichlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchilar 
yetishmasligi (intellektual mulk monopoliyasi tufayli); 
8) ishlab chiqilgan PR siyosati bilan kompaniya 
xodimlarining nazariy sohadagi yutuqlari iste’molchilar orasida 
kompaniyaning reytingini sezilarli darajada oshirish mumkinligi; 
9) innovatsion mahsulotlar sotuvining iste’molchilar 
innovatsion salohiyatining darajasiga bog‘liqligi(ko‘plab kashshof 
innovatsiyalarni sotish bozorlarining umumiy texnologik qoloqligi 
sababli sotish qiyin). 
Bozorga innovatsion, notanish mahsulotlarni kiritish 
muammolari birinchi navbatda xaridorlarning kutilmagan javoblari 
xavfi bilan bog‘liq. Bu har qanday sohada ishlaydigan 
kompaniyalar uchun odatiy holdir, ammo mahsulotni yangilash 
darajasi ayniqsa yuqori texnologik bozor uchun bu ayniqsa 
ahamiyatli. 
Innovatsion mahsulot iste’molchini kerakli tayyorgarliksiz, 
ushbu mahsulotni bozorga olib chiqish uchun puxta o‘ylangan 
strategiyasiz ishlamay qolishi mumkin. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, innovatsion bozorning 
o‘ziga xos xususiyatlari innovatsion marketingning xususiyatlarini 
belgilaydi, bu quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
1. Bir vaqtning o‘zida bir nechta sanoat tarmoqlarida 
potensial iste’molchilarni izlash va o‘rganish zarurati. Ko‘pincha 
ilmiy-texnik rivojlanish natijalari tarmoqlararo xarakterga ega. 
2. Innovatsion mahsulotlarni sotish uzoq va izchil reklama 
kompaniyasini o‘z ichiga oladi, chunki xaridor yetuk bo‘lishi 
mumkin. Reklama kompaniyasi yangilikning mazmuni va 
foydasini batafsil tushuntirib berishi kerak, aks holda u ushbu 
mahsulotni sota olmaydi, chunki xaridor mahsulot bilan tanish 
emas. 
3. Innovatsion mahsulotlar nafaqat yangi ehtiyojlarni yoki 
eski ehtiyojlarni sifat jihatidan yangi tarzda qondiribgina qolmay, 
balki mavjud analoglar va almashtirishlar bilan taqqoslaganda 
iste’molchilar uchun tushunarli bo‘lgan qo‘shimcha imtiyozlarni 
ham berishi kerak. 

---

136 
4. B2B bozorida murakkab ilmiy va texnik mahsulotlarni 
ilgari surishda tajribali, “kollektiv” deb nomlangan iste’molchiga 
e’tibor qaratish lozim (sotib olish markazi tarkibiga turli 
bo‘limlarning xodimlari kirishi mumkin - sotib olishdan ishlab 
chiqarishga qadar). 
5. Innovatsion mahsulotlarni sotish uzoq muzokaralarni 
talab qiladi, chunki ishlab chiqarish bozorlarida ham, iste’mol 
bozorlarida ham yuqori texnologiyali tovarlar oldindan tanlangan 
tovarlar hisoblanadi. Shuning uchun sotib olish ko‘plab taqqoslash 
va ekspertlar bilan munozaralar jarayonida amalga oshiriladi. 
6. 
Ko‘pincha 
innovatsion 
mahsulotlarning 
texnik 
murakkabligi yaxshi sotishdan keyingi xizmatni tashkil qilishni 
nazarda tutadi. Boshqacha qilib aytganda xizmatsiz yangi mahsulot 
uchun 
tijorat 
muvaffaqiyati 
bo‘lmaydi. Masalan, Gibrid 
avtoulovlarning bozorga chiqarilishini misol qilib keltirish 
mumkin. Ularning tarqalishini nafaqat narxi, balki xizmat 
ko‘rsatish infratuzilmasining birinchi bosqichida yetarli darajada 
rivojlanmaganligi bilan cheklab qo‘ygan. 
7. Innovatsion kompaniya imidjiga uning xodimlarining 
fundamental tadqiqotlari natijalari sezilarli darajada ta’sir qiladi. 
Shuning uchun uni PR-kampaniyalarda qo‘llash mumkin. Bundan 
tashqari, 
konferensiyalar, 
ilmiy 
forumlar va 
professional 
hamjamiyatning boshqa aloqa turlari innovatsion biznes uchun 
marketing kommunikatsiya kanallari bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
8. 
Innovatsion 
mahsulotning 
murakkabligi 
yaxlit 
mahsulotni shakllantirish uchun alohida zarur shart-sharoitlarni 
yaratadi, bu yerda uning barcha haqiqiy va potensial foydalari 
kompleksda ko‘rib chiqiladi. 
Yuqoridagi barcha omillar marketing kompleksining 
innovatsion sektor kompaniyalari uchun muhimligini isbotlaydi. 
Ushbu kompaniyalarning aksariyati kichik va o‘rta korxonalar deb 
tasniflanishi kerak. Shuning uchun ularning asosiy xususiyatlari 
kompaniyaning kichik hajmi (shu jumladan ishchilar soni) va 
cheklangan resurslardir. Shu munosabat bilan marketing yuqorida 
aytib o‘tilganidek, o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Marketingning 

---

137 
ko‘plab ta’riflari mavjud, ammo innovatsion biznes uchun eng mos 
keladigan narsa bu kichik biznes uchun marketing qo‘llanmasida 
berilgan ta’rif [5.23]. 
Marketing mahsulotni ishlab chiqaruvchidan to to‘g‘ri 
iste’molchiga kerakli narxda, kerakli joyda, kerakli vaqtda va 
iste’molchi bilan to‘g‘ri aloqa vositasida targ‘ib qilish orqali 
iste’molchining ehtiyojlarini qondirishning barcha funksiyalarini 
o‘z ichiga oladi. 
6 Bu holatda biz vaziyatga mos deyishimiz yoki 
V.Dahlning “Izohli lug‘ati”da aytilganidek, to‘g‘ri qoidalar bilan 
kelishilgan, ularga asoslangan, ularga javob beradigan yoki 
qoidalar asosida tuzilgan. Boshqacha qilib aytganda, oltita 
“o‘ng”ni 
birlashtirish 
mijozlar 
ehtiyojini 
qondirish 
va 
muvaffaqiyatli samarali marketingga olib keladi. 
Marketing quyidagi vazifalarni hal qilishi kerak: 
• yangi tovar va xizmatlari iste’molchilarining haqiqiy 
ehtiyojlarini aniqlash; 
• bozorga kerakli mahsulotni, kerakli narxda, kerakli joyda, 
o‘z vaqtida olib kelib, ushbu ehtiyojlarni qondirish; 
• to‘g‘ri kanallardan foydalangan holda reklama 
kampaniyasidan 
foydalanib, 
iste’molchini yangi mahsulot 
to‘g‘risida xabardor qilish. 
Barcha qoidalarning bajarilishi tadbirkordan marketing 
tenglamasini yechish uchun barcha shartlarni sinchkovlik bilan 
bajarishni talab qiladi [5.23]. 
• mahsulot iste’molchi ehtiyojlarini qondirishi kerak; 
• narx iste’molchining xohishiga va ushbu istakni qondirish 
qobiliyatiga mos kelishi kerak; 
• joylashuv xaridorga mahsulotni qabul qilishda qulayligi 
uchun mos bo‘lishi kerak; 
• vaqt iste’molchining ushbu mahsulotga ehtiyoji bo‘lgan 
vaqtga to‘g‘ri kelishi kerak; 
• aloqa kanallari iste’molchining ma’lumotni ko‘rish, 
tushunish va idrok etish qobiliyatiga mos kelishi kerak.