Xalq xo’jaligi obyektlarida radiasion va kimyoviy holatni baholash uslublari Odamlarn radioaktiv, zaharlovchi va qattiq ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan zararlanish havfi radiasion va kimyoviy holatni qutqaruv va kechiktirib bo’lmaydigan avariya-tiklash ishlarini tashkil etishga, shuningdek, zararlanish sharoitida xalq xo’jaligi obyektlarini faoliyatiga ta’sirini hisobga olgan holda ularni tezda aniqlash va baholashni talab qiladi.
Radiasion holat tuman, aholi punktlarida yoki obyektda hudud va u yerda mavjud bo’lgan barcha predmetlarni radioaktiv zararlanishi natijasida sodir bo’ladi.
Radiasion holatni baholash deganda tuzilmalarni, obyektlarni radioaktiv zararlanish sharoitidagi turli harakatlari bo’yicha asosiy vazifalarni yechish, olingan natijalarni tahlil etish va radiasion yo’qolishlar kuzatilmaydigan harakat variantlarini tanlash tushuniladi. Radiasion holatni baholash yadro qurolini ishlatilishi asoratlarini bashoratlash natijalari va radiasion razvedka ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi.
Radioaktiv zararlanish (rasm-2.12) darajalari va zararlangan hudud o’lchamlari (radioaktiv iz) portlash quvvati va ko’rinishiga meteorologik sharoitlarga, hudud va to’proq xususiyatlariga bog’liq bo’lib, uni bashorat qilishda boshlang’ich ma’lumotlar yadro portlashini sodir bo’lganligi vaqti, uning koordinatalari, portlash turi va quvvati, shamolni yo’nalishi va tezligi hisoblanadi. Bu bashoratlash ma’lumotlari asosida obyekt maydonini u yoki bu uchastkasidagi radiasiya darajasini kerakli aniqlikgacha aniqlash imkoniyati yo’q. Radiasion holatni obyektiv baholash imkoniyatini faqat dozimetrik asboblar yordamida razvedka organlari tomonidan olingan radioaktiv zararlanish haqidagi aniq ma’lumotlargina yaratadi. Obyektlarda razvedka radiasion va kimyoviy kuzatuv postlari, radiasion va kimyoviy razvedka zveno va guruhlari tomonidan amalga oshiriladi. Ular radioaktiv zararlanish boshlanishini aniqlashadi, radiasiya darajasini o’lchashadi va ba’zi hollarda yer usti portlashi vaqtini aniqlashadi. Radiasiya darajasi va o’lchash vaqti haqidagi ma’lumot olingach, obyekt FM shtabi ularni radiasion razvedka va kuzatuv jurnaliga kiritishadi, sxemalarda ko’rsatilgan radiasiya darajalariga ko’ra radioaktiv zararlanish zonalarini chegaralari o’tkaziladi.
Rasm-2.12. Yer usti yadroviy protlashida radioaktiv izlarni paydo bo’lishi.
Radioaktiv zararlanishni xavflilik darajasi va asoratlarini ta’siri nurlanishni ekspozision dozasini hisoblash orqali baholanadi. Bu ma’lumotlarni hisobga olgan holda quyidagilar aniqlanadi: mumkin bo’lgan radiasion yo’qotishlar; odamlarni zararlangan hududda mumkin bo’lgan bo’lishlari vaqti; qutqaruv va shoshilinch avariya-tiklash ishlarini zararlangan hududda boshlanishi va davomiyligi; ishchi, xizmatchilarni va obyekt ishlab chiqarish faoliyatini himoyalash rejimi va boshqalar.
Radiasion holatni baholash uchun boshlang’ich ma’lumotlar quyidagilar hisoblanadi:
radioaktiv zararlanish kelib chiqqan yadro portlashini vaqti, radiasiya darajalari va ularni o’lchash vaqti;
radiasiyani kuchsizlantirish koeffisiyentlari va yo’l qo’yilgan nurlanish dozalari;
qo’yilgan vazifa va uni bajarish muddati.
Kimyoviy holatni baholash deganda zaharlovchi (ZM) va kuchli ta’sir etuvchi zararli moddalar (KTEZM) bilan zararlanish ko’lami va xarakterini aniqlash, uni obyektlar, FM kuchlari va aholiga ta’sirini tahlil etish tushuniladi. Kimyoviy holatni baholashda boshlang’ich mahlumotlar quyidagilar hisoblanadi: ZM (yoki KTEZM) turi, kimyoviy qurol ishlatilgan tuman va vaqti; hududni meteo va topografik sharoitlari; odamlar, texnika va aslahalarni yashirish darajasi.
ZM qo’llanishi natijasida yuzaga kelgan kimyoviy holatni har tomonlama o’rganish uchun ishlatilgan kimyoviy qurol vositalari, kimyoviy halokat o’choqlarini chegaralari, zararlangan zona maydoni va ZM turi aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlar asosida quyidagilar baholanadi:
zararlangan havoni tarqalish ko’lami;
ZMni hudud va texnikadagi chidamliligi ko’lami;
Terini himoya qilish vositalari bilan himoyalangan odamlarni halokat o’chog’ida bo’lish vaqti;
kimyoviy halokat o’chog’ida mumkin bo’lgan odam yo’qotishlari.
