Samarqand iqtisodiyot va servis instituti «Xizmatlar ko’rsatish, servis va uni tashkil etish» kafedrasi

Kimyoviy nazorat va shaxsiy dozimetrik asboblar tavsifi
va qo’llash tartibi
Havoni, hududni, inshoot, jihoz, transport shaxsiy himoya vositalari, kiyim-bosh, oziq-ovqatlar, suv va boshqa obyektlarni zararlovchi moddalar va tez ta’sir qiluvchi zaharli moddalar bilan zararlanish darajasini aniqlash kimyoviy razvedka priborlari yordamida amalga oshiriladi.
Asosiy kimyoviy razvedka pribori harbiy kimyoviy razvedka pribori hisoblanadi (XKRP) va shuningdek yuqoridagi priborga o’xshash bo’lgan yarim avtomatlashgan kimyoviy razvedka pribori ishlatiladi.
Zaharlovchi moddalarni (ZM) kimyoviy razvedka priborlari yordamida aniqlash indikator rangini uni ZM bilan ta’sir paytida o’zgarishiga asoslangan. Qaysi indikator olingan va u o’z rangini qanday o’zgartirishga qarab ZM turini, olingan rang intensivligini rangli etalon bilan taqqoslash esa ZMni havodagi taxminiy konsentrasiyasini aniqlashga imkoniyat beradi.
Harbiy kimyoviy razvedka pribori ZMni (VX, zarin, zoman, iprit, fosgen, sinil kislotasi va xlorsian) havoda, hududda va texnikada aniqlashda mo’ljallangan.
XKRP (rasm-2.10) quyidagi asosiy qismlardan iborat: nasos; nasos uchun nasadka; nasadka uchun himoya qalpoqlari; tutunga qarshi filtr; gorelka patronlari; fonar; shtir, lopatka; kassetalarda joylashtirilgan indikatorli trubkalar; gorelka korpusi.

Rasm-2.10. Harbiy kimyoviy razvedka asbobi (HKRP):
1-qo’l nasosi; 2-yelkaga taqish remeni; 3-nasos uchun nasadka; 4-nasadka uchun himoya qalpoqchalari; 5-tutunga qarshi filtrlar; 6-gorelka patroni; 7-elektr fonar; 8gorelka korpusi; 9-shtir; 10-lapatka; 11-kassetalarda joylashtirilgan indikatorli trubkalar.
Nasos yordamida indikatorli trubkalar orqali tahlil qilinayotgan havo o’tkaziladi.
Nasos boshchasida kesish uchun (indikator trubkalarni) 2-ta chuqurcha (indikator trubkalarni chet qismini sindirish uchun) va nasos ruchkasida esa ampula ochgich joylashgan.
Nasos nasadkasi indikator trubkalari orqali o’tayotgan ZM bug’larini oshirish uchun ishlatiladi.
Himaya qalpoqlari nasadka voronkasi ichki qismini ZM tomchilaridan himoyalashda va shuningdek tuproq va to’kiluvchi materiallarda ZM tekshirishda ularni joylashtirish uchun ishlatiladi.
Tutunga qarshi filtrlar ZMni tutunda, ZMni mayda miqdorlarini tuproq va to’kiluvchi materiallarda aniqlashda va shuningdek tutun namunasini olishda ishlatiladi.
Gorelka indikatorli trubkalarni havo harorati past bo’lganda (-40 ÷ +10 ⁰S) isitishga mo’ljallangan.
Indikatorli trubkalar (rasm-2.11) ZM aniqlash uchun ishlatiladi va ular kavsharlangan shishali trubka bo’lib ichida to’ldiruvchi va reaktivli ampulalar joylashtirilgan. Indikatorli trubkalar rangli doiralar bilan markirovka qilingan va 10-tadan kassetalarga joylashtirilgan. Kassetani yuza qismida bo’yalish rangli etaloni va trubkalar bilan ishlash tartibi ko’rsatilgan.

Rasm-2.11. Zaharlovchi moddalarni aniqlash uchun indikator trubkalari. a – zarin va VXni; b – fosgen, sinil kislotasi va xlorsianni; v – ipritni: 1-trubka korpusi; 2-paxtali tiqinlar; 3-to’ldiruvchi; 4-reaktivlar solingan ampulalar.
ZMni havoda aniqlash. Kimyoviy xavfli moddalar havoda bo’lishi mumkin bo’lgan konsentrasiyasi, KXM nomlariga muvofiq jadval-2.3 da, KXM xavfsizlik darajalari jadval-2.4 da keltirilgan.
Jadval 2.3 Kimyoviy xavfli moddalarning havoda bo’lishi mumkin bo’lgan konsentrasiyasi

t/r №	KXM nomlari	Havodagi PDK, mg/m^3
		ishchi zonasi	birmartali	sutkada
1.	Azot kislotasi	5,0	0,4	0,15
2.	Ammiak	20	0,2	0,04
3.	Asetonitril	10,0	-	0,002
4.	Asetonsian-gidrin	0,9	-	0,001
5.	Vodorod xoloristыy	0,05	0,2	0,01
6.	Vodorod ftoristыy	0,05	0,02	0,005
7.	Dimetilamin	1,0	-	-
8.	Metilamin	1,0	-	-
9.	Metil bromistыy	1,0	-	-
10.	Metil xromistыy	5,0	-	-
11.	Nitriloakril	0,5	-	0,03
12.	Okis etilen	1,0	0,3	0,3
13.	Oltingugurt angidridi	10,0	0,5	0,05
14.	Oltingugurt vodorod	10,0	0,008	0,008
15.	Olitngugurt uglerod	1,0	0,03	0,005
16.	Sinilnaya kislota	0,3	-	0,01
17.	Solyanaya kislota (kons.)	5,0	0,2	0,2
18.	Formaldegid	0,5	0,035	0,003
19.	Fosgen	0,5	-	-
20.	Xlor	1,0	1,0	0,03
21.	Xlorpikrin	2,0	0,007	0,007

Jadval-2.4
Kimyoviy zaharlarning xavfsizlik darajasi

Ko’rsatkichlar nomi	Xavflilik me’yori
	Favqulodda xavfli (I)	Yuqori xavfli (II)	O’lim xavfi (III)	O’ta xavfli (IV)
KXM havoda, mg/m^3	0,1 dan kamroq	0,1-1	1,1-10	10 ko’proq
Oshqozonda, mg/sm^2	15 dan kamroq	15-150	151-500	5000 dan ko’proq
Terida, mg/kg	100 dan kamroq	100-500	501-2500	2500 dan ko’proq
Havoda, mg/m^3	500 dan kamroq	500- 5000	5001-50000	50000 dan ko’proq
Ingalasiyada	300 ko’proq	300-30	29-3	3 dan kamroq

Buning uchun birinchi navbatda asab-paralitik ta’sir ega bo’lgan ZM parlari aniqlanadi. Buning uchun qizil doirali va qizil nuqtali 2-ta indikatorli trubkalar olinadi. Indikatorli trubkalarni chet qismlari sindiriladi, va ikkala trubkalardagi yuqori ampulalar sindiriladi. Trubkalarni yuqori qismidan ushlagan holda u tez aralashtiriladi. Trubka markirovka qilinmagan joyi bilan nasosga o’rnatilib undan havo o’tkaziladi, ikkinchi trubkadan esa havo o’tkazilmaydi va u pribor korpusini shtativiga o’rnatiladi.
Keyin ampula ochgich yordamida ikkala trubkalarni pastki ampulalari sindiriladi, aralashtirilgandan keyin kontrol trubka rangini qizildan sariqgacha o’tishi kuzatiladi. Kontrol trubkada sariq rang paydo bo’lgan vaqtda, tajriba trubkasini yuqori qismida qizil rang hosil bo’lgan bo’lsa, bu ZM (zarin, zoman yoki Vi-iks)ni havli konsentrasiyasi borligiga ishora qilinadi. Agar tajriba trubkasida sariq rang kontrol trubkasi bilan bir vaqtda paydo bo’lsa bu ZM kamligini yoki ularni yo’qligidan dalolat beradi. Bundan keyin havoda unga chidamli bo’lmagan ZM (fosgen, sinil kislotasi, xlorsian) aniqlanadi. Buning uchun uchta yashil doirali indikator trubkalar ishlatiladi. Turbka ochiladi, ampula sindiriladi, nasosga o’rnatilib u 10-15 marta harakatga keltiriladi. Keyin esa havoda iprit parlarini borligi aniqlanadi. Buning uchun bitta sariq doirali trubkalar ishlatiladi.
Bundan keyin trubkalar nasosdan olinadi, to’diruvchi rangi kasseta yuzasidagi etalon rang bilan solishtiriladi.
Buning uchun trubka ochiladi, nasosga qo’yiladi, 60 marta harakatga keltirib havo o’tkaziladi va bir minut o’tgach to’ldiruvchi rangi kasseta yuzasidan etalon rangi bilan solishtiriladi.