2-Mavzu. 4-ma’ruza: Marketingni rivojlanish evolyutsiyasi va konsepsiyasi Reja: 1. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari
2. Marketingni asosiy konsepsiyalari va ularning mazmuni
Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari.
Dunyo amaliyotida marketing birdaniga paydo bo‘lgan emas. Bu – ishlab chiqarish va sotishning maqsadi, vazifalari va rivojlanish uslublariga menedjerlarning ko‘p yillik evolyutsion qarashlari natijasidir. Masalan, qadim-qadim zamonlarda etikdo‘z ustaxonasining peshtog‘iga bir juft ta’mirlangan etikni osib qo‘yib, marketing atamasi va marketing konsepsiyasi keyinchalik paydo bo‘lganligiga qaramasdan, bozorga tovar siljitishning ayrim usullaridan foydalangan.
Mashhur iqtisodchi Adam Smit XVIII asrning ikkinchi yarimidayoq o‘zining «Jamiyat boyligi» nomli kitobida ishlab chiqaruvchining iste’molchining talabini qondirishdan boshqa qayg‘usi yo‘qdir - deb yozgan edi.
Marketing tadqiqotlari AQShda boshlanib o‘tgan asrning 80-yilaridan boshlangan. Avvalo marketing u yoki bu mahsulotga bo‘lgan talabni o‘rganishdan boshlangan. Keyinchalik marketing tadqiqotlari qanday mahsulot ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni tashkil qilish masalalariga bag‘ishlandi.
XX asrning 50-yillaridan marketing fani oliy bilimgohlarda o‘qitila boshlandi. Marketing sohasida mutaxassislarga bo‘lgan talab ham shu yillardan oshib bordi.
Oliy bilimgohlarda marketing mutaxassislarini tayyorlash boshlandi. 50-yillarning o‘rtalaridan boshlab marketing tadqiqotlari iste’molchilarni o‘rganish, ularning bozorlardagi xatti harakatlarini tahlil qilish, tovar oborotining hajmini tahlil qilish, reklama faoliyatini tadqiq qilish, tovarlarning bozordagi harakatining eng samarali usulini aniqlash, talab va taklif munosabatlariga qarab narxni o‘zgartirish masalalariga bag‘ishlanadi.
60-yillardan boshlab reklama faoliyatini rivojlantirish, firma, kompaniya, tovarlarning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar avj oldi. Ilmiy izlanishlar natijasi tezlik bilan amaliyotga joriy qilina boshlandi. Yirik firma va kompaniyalar o‘z tarkiblarida marketing xizmatini tashkil qila boshladilar. Marketolog mutaxassislar eng ko‘p maosh oladigan nufuzli kishilarga aylandilar.
AQShda ko‘plab marketing xizmati ko‘rsatadigan firmalar paydo bo‘ldi. Ularning soni 90-yillarning o‘rtalariga kelib 700 mingtadan oshib ketdi. Marketing asoslarini firma, kompaniyalarning rahbarlari ham o‘rgana boshladilar. Ayniqsa tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadigan mutaxassislar bozorlarni tadqiq qilish usullariga o‘qitiladigan bo‘ldilar. AQShda marketing muammolariga bag‘ishlangan ko‘plab jurnallar chop etila boshlandi. 50-yillardan boshlab marketing G‘arbiy Yevropa, Yaponiya, Lotin Amerikasi mamlakatlariga tarqala boshladi.
Marketing sohasida yetakchilik vaqti bilan Germaniya, Yaponiya, Italiya mamlakatlariga o‘tdi. Katta shaharlar tashqarisida supermarketlar tashkil qilish, mahsulot sotish hajmi kamaya borganda marketing tadbirlarini amalga oshirish Italiya marketolog olimlari tomonidan ishlab chiqilib, amaliyotga keng qo‘llanildi.
Yapon marketingi ham iste’molchilarning xohishlarini hisobga olib uni to‘la qondirishni asos qilib oldilar.
Amerika marketingida potensial iste’molchini mahsulotni sotib olishga ko‘ndirish, asosiy masala bo‘lsa, yapon marketingida marketing tovarlar va xizmatlar orqali iste’molchilarga xizmat qilish bosh vazifa deb qaraladi. Shu maqsaddan kelib chiqib Yaponiyada quyidagi shior paydo bo‘lgan: «Tovarlar va xizmatlar o‘zlari uchun o‘zlari so‘zlasinlar». AQShda esa ushbu shior «tovarlar va xizmat uchun sotuvchilar gapirsinlar» degan shiorga amal qiladi.
Yaponiyada asosiy e’tibor ichki va tashqi bozorni tadqiq va tahlil qilish, talabni oldindan taxmin qilish, yangi bozorlarga kirib borish usullari, reklama faoliyatiga tegishli muammolarga qaratildi. Mahsulotni sotish va taqsimlash borasida ham Yaponiyaga xos yo‘l-yo‘riqlar ishlab chiqildi.
Yaponiyada ishlab chiqilgan tovarlarni sotish yo‘l yo‘riqlari quyidagicha:
1. Marketing bo‘limi rahbarligida o‘zining tovarlarini sotish tizimini tashkil qilish.
2. O‘z mahsulotlarini sotish bilan shug‘ullanadigan maxsus savdo kompaniyasini tashkil qilish.
3. Tovar ishlab chiqaruvchi kompaniya nazoratida bo‘ladigan ko‘tara va chakana savdo tarmoqlarini tashkil etish.
Yaponiya avtomobil kompaniyalari «Tayota avto», «Tayota avto Seylz» va boshqalar ko‘proq ikkinchi usuldan foydalanadilar.
Uchinchi usul ko‘proq kosmetika, farmatsevtika va maishiy, elektron texnikalarni ishlab chiqaruvchi kompaniyalarda qo‘llaniladi. Yaponiya marketingining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, talabni hisobga olib turib taklifni shakllantirishda kompyuter texnikasidan foydalanishdir.
Ko‘pchilik yapon firmalarining marketing bo‘limlarining kundalik faoliyat natijalari kompyuterlarda qayd qilinadi. Yirik supermarketlar kompyuterlar bilan jixozlangan tovarlarga bo‘lgan talablar va mahsulotlar assortimenti to‘g‘risida habarlarni mintaqaviy omborlarga yetkazib beruvchi tizimlar bilan jixozlanganlar.
Kompyuter yordamida supermarketlarda va maxsus omborlarda saqlanadigan tovarlar zaxirasi va tovarlarga berilgan buyurtmalar bo‘yicha ularni yetkazib bergan vaqtini keskin kamaytirishga erishadilar.
Ayniqsa tovarlarni taqsimlaydigan mintaqaviy markazlarni tashkil qilish va ularni yirik rahbarlik tashkilotlariga biriktirilishi barcha tovarlarni taqsimlovchi markazlarning faoliyatini ijobiy tomonga burdi. Kompyuterlar orqali iste’molchilarga ularning barcha talablarini qondirishga qaratilgan ommaviy tizim yaratildi va tizim bir yo‘la talabni hisobga olib jamiyat va ishlab chiqaruvchilarga aniq buyurtmalar berish imkonini yaratdi.
Marketing fani ishlab chiqarishni samarali tashkil qilib, mahsulotlarni taqsimlash, uni tezlikda iste’molchilarga sotishda katta rol o‘ynaydi.
Xulosa qilib aytganda hozirgi zamon tadbirkorlik faoliyatining taqdiri ko‘p hollarda marketingga bog‘liq.
