Samarqand iqtisodiyot va servis instituti marketing kafedrasi

Nazorat va muhokama uchun savollar:
1. Lizing nima?
2. Lizingning global marketingdagi o’rni qanday?
3. Lizingning qanday turlarini bilasiz?
4. Global marketingda litsenziyali ishlab chiqarish qanday ifodalaysiz?
5. Litsenziyali ishlab chiqarish qaysi mintaqalarda rivojlangan?
6. Franchayzing mohiyatini tushuntiring.
7. Franchayzingning qanday turlarini bilasiz?

6.3-ma’ruza. Zamonaviy sharoitda an’anaviy xalqaro biznes shakllarini joriy etishdagi xususiyatlari: konsalting, autsorsing va tolling.
Reja:
1. Konsalting xizmatlarining global marketingdagi o’rni.
2. Autsorsing tizimi – global marketingning ajralmas qismi sifatida.
3. Tolling.


1. Konsalting xizmatlarining global marketingdagi o’rni.
Konsalting bozorida konsalting xizmatlarini qidirib topishda marketing kerakli element bo’lib hisoblanadi, Ya’ni iste’molchilar konyunkturasini chuqur o’rganib chiqish va ular talabini qondirish yo’l-yo’rig’ini topish kerakdir.
Buning uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak:
Birinchi bosqich. Bozorni segmentlarga ajratiladi. Ya’ni, konsalting xizmatining qaysi ko’rinishiga qanday iste’molchilar borligi aniqlanadi. Buning uchun konsalting firma taklif qilayotgan konsalting xizmatlariga qanday iste’molchilar imkoniyati borligi aniqlab chiqiladi va konsalting xizmatlariga pul to’lash qobiliyati bo’lgan tashkilot va jismoniy shaxslar ro’yxati tuzib chiqiladi.
Ikkinchi boskich. Bu tovar (mol) larni pozitsiyalarga ajratish va shu orqali har bir xizmatning baxosi aniqlab chiqiladi.
Marketing faoliyatining oqibat natijasi milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini, yuridik va jismoniy shaxslarni va umuman, har qanday, har bir haridorni barcha turdagi tovarlar bilan to’liq va ratsional ravishda bozor orqali ta’minlab turishlariga erishishdir. Bu ishlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi marketingning tshkil etilishi darajasi bilan umumiqtisodiy rivojlanish darajasi o’rtasidagi bog’lanishdan, ularning o’zaro asoslanganligidan kelib chiqadi. Iste’molchi –haridorlar jamiyatda taklif etilayotgan xizmatlar va rusurslarning barcha turlarini harid qilishlari mumkin. Binobarin, ijtimoiy mahsulotning umumiy hajmi, shu jumladan, xizmat ko’rsatish darajasini aniqlovchi omili hisoblanadi.
Marketing darajasiga xizmat ko’rsatish darajasi va tarmoqlar strukturasini ta’siri juda kattadir. Tarmoqlar strukturasi konkret yaratilgan xizmat ko’rsatish darajasini aniqlash bilan birga ishlab chiqarish, moddiy resurslarning konkret turlariga bo’lgan ehtiyojni ham aniqlab beradi. Masalan, respublikada gazning kuplab kazib chiqarilishi va iste’mol kilinishi yoqilgi balansini o’zgartirib yubordi. Bu esa bir kancha ijobiy natijalar berdi. Ma’lumki, konsalting xizmatlar va xizmatlar, ularning hajmi, uzluksiz o’sadigan va kengayib boradigan nomenklaturasi, ularning taqsimlanishi, sotish va iste’molchilarga yetkazib berish jarayoni marketing elementlari faoliyati ob’ekti bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiyot iste’moliga kelib tushadigan yangi xizmat turlarining ko’lami shu mahsulotlarni ishlab chiqaradigan korxonalar soniga qaraganda tezroq o’sadi. Shunga ko’ra marketing elementlarining ish hajmi ham oshib boradi. Chunki, bunda xizmatlarni ko’rsatish darajasi qiyinlashadi, moddiy resurslarni yetkazib berish, qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va tarqatish bilan bog’liq bo’lgan marketing ishlarini xajmi ortadi. Ko’plab korxonalar o’zaro xo’jalik aloqalari tortilib, xo’jalik aloqalari murakkablashadi. Korxonalar sonining ikki marta oshishi xo’jalik aloqalarining 8 marta kengayishhiga olib keladi, bu esa savdo shaxobchalari va ombor xo’jaligini kengaytirishni talab qiladi. Marketingning mukammalik darajasi shu tarmoqning o’z tizimi doirasida Fan- texnika tarakkiyoti natijalaridan foydalanish ko’lami bilan belgilanadi.
Milliy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo’lgan marketing to’la ma’noda umumiy boshqarishning tashkil etish darajasiga ham bog’liqdir. Milliy iqtisodiyotni boshqarishda sodir bo’ladigan o’zgarishlar va qayta tashkil qilinishlar, odatda, marketingni boshqarish sohasiga ham ta’sir kuchini ko’rsatadi. Chunonchi, milliy iqtisodiyot tarmoqlarini boshqarishning territorial prinsipi uziga xos marketing strukturasini tashkil etishni talab etsa, tarmoqlar doirasidagi boshqarish esa butunlay boshqasini takazo etadi. Milliy iqtisodiyotda marketing umumdavlat ishi hisoblanadi. Davlat jamiyatning rivojlanish ehtiyojlariga asoslanib, marketing elementlari orkali tovarlarni har xil bosqichda aniqlab taqsimlaydi, sotadi, yetkazib beradi va ishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida takror ishlab chiqarishni kengaytirish va uning samaradorligini oshirish masalasi muhim urin egallab keldi. Korxonalar tegishli miqdor, assortiment va sifatli moddiy resurslar bilan kanchalik o’z vaqtida ta’minlab turilsa, ishlab chiqarish jarayonining bir maromda davom etish uchun shart – sharoit yaratildi. Bu mahsulot ishlab chiqarishni kupaytiruvchi muhim omillardan biridir.
Marketing mahsulot sifatini oshirishdga ham juda katta ta’sir ko’rsatadi. Marketing iste’molchilarni sifati yuqori tovarlar yaratish orkali rejada ko’rsatilgan sifatlardagi mahsulotni ishlab chiqarishga yordam beradi. Mahsulotning sifati uning ishlab chiqaruvchi korxonaning uzigagina emas, shu bilan birga unga xom-ashyo va material sotuvchi yondosh korxonalarga ham bog’liq. Iste’molchiga yetkazib berilgan sifatsiz mahsulot ishlab chiqaruvchiga qaytarib yuboriladi yoki past sortga utkaziladi. Bu narsa mahsulotni qaytadan urash yoki koplash, tuzatish, tashish harajatlarini kupaytirib yuboradi. Bundan tashkari, mahsulot yuboruvchilar iste’molchiga yetkazilgan zarar uchun ham moddiy javobgardirlar. Me’yoriga yetkazilmagan xom – ashyo ishni kiyinlashtiradi, bir material urniga majburan boshqa material ishlatishiga, ishlab chiqarish ritmining buzilishiga, mahsulot xilini o’zgarishiga, korxonalarda normativdan ortiqcha materiallar to’planib qolishiga sabab bo’ladi.
Moddiy resurslardan foydalanish darajasiga marketing ta’sirining ahamiyatini ham ta’kidlab utmok zarur. O’zbekiston sanoat mahsuloti tannarxida barcha harajatlarning 85 foizidan ortikrogi marketing elementlari orkali utadigan moddiy resurslarning harajatlari tashkil qiladi. Moddiy resurslarni tejab teragb foydalanishda ishlatilmayotgan imkoniyatlar juda ko’p. Chunonchi, tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxonalardan iste’molchilarga yetkazib berilguncha bo’ladigan davrdagi sinish, to’qilish, qurib kolish kabi nobudgarchiliklar shular jumlasidandir.
Iqtisodiyotni rivojlantirishda marketingning roli va ahamiyati va uning asosiy vazifasi bo’lib – iqtisodiyotdagi axolining turmushini moddiy va madaniy darajasini yuksaltirishga karatilgan ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish, hamda uning samaradorligini oshirish, fan-texnika tarakkiyotini jadallashirish, mexnat unumdorligini oshirish, xalq xo’jaligini barcha tarmoqlarida ish sifatini butun choralar bilan yaxshilash asosida izchillik bilan amalga oshirishdan iborat. Buning uchun marketing tadqiqot izlanishlarini kuchaytirish kerak.
Bozor munosabatlarining ravnaki, erkin raqobat muxitining yaratilishi sharoitida marketing tadqiqotlariga bo’lgan talabning ortib borishi tabiy jarayondir. Haridor ishtiyoki, dididagi tovarlarni va xizmatlarni shakllantirishda, raqobat kurashida muhim va xal kiluvchi ahamiyatga molik bo’lgan marketing tadqiqotlarini samarali tashkil etish, amalga oshirish, xozirgi kunda eng dolzarb ahamiyat kasb etadi. Marketing tadqiqotlari uchun kerakli va zururiy bo’lgan axborot va ma’lumotlar kulamini muayyan tartibga solish vazzifasini xal qilish bilan mamlakatimizda madaniy tarzda bozor tizimi, uning infrastrukturasi barpo etiladi. Ayni vaktda amalga oshirilayotgan isloxotlar bu urinda o’z samarasini bermokda va bu xozirgi kunda qaror topayotgan marketing axborot tizimida namoyon bo’lmoqda.
So'nggi o'n yil ichida konsalting xizmatlari juda kuchli o'sdi. Bu jahon iqtisodiyotining globallashuvi bilan bog'liq. Axborot texnologiyalarining so'nggi yutuqlari, global axborot tarmoqlari korxonalar chegaralari va ishlab chiqarish, boshqaruv va biznes texnologiyalari haqidagi tushunchani o'zgartirdi. Tovarlar uchun an'anaviy bozorlarning to'yinganligi iste'molchiga yangi yondashuvlarni izlashni talab qildi. Shuning uchun etakchi konsalting firmalari buyurtmalar portfelining 81% i, aslida, qayta tashkil etish va biznesni qayta tuzish bo'yicha xizmatlarga buyurtmalardir.
Bugungi kunda bu bozor qariyb 190 milliard dollarga baholanmoqda. So'nggi bir necha yil ichida yillik o'sish salohiyati taxminan 15-20 foizni tashkil etadi. 1980-yillarning boshlarida menejment va marketing bo'yicha konsalting sohasida taxminan 18000 maslahatchi ishlagan bo'lsa, bugungi kunda faqat axborot texnologiyalari va kadrlar bilan shug'ullanadigan maslahatchilarni hisobga olmaganda 900 mingga yaqin mutaxassislar ishlaydi. 1993 yilda konsalting xizmatlari hajmi qariyb 25 milliard dollarni, 2004 yilda 34 milliard dollarni, 2017 yilda 48 milliard dollarni tashkil etdi²⁰.
40 ta yirik boshqaruv konsalting firmalari tomonidan ishlab chiqarilgan xizmatlar tarkibini tahlil qilish quyidagi natijalarni berdi:
31% - operatsiyalar va jarayonlarni boshqarish bo'yicha maslahat xizmatlari, shu jumladan biznesni qayta tashkil etish va sifatni umumiy boshqarish masalalari,
17% - korporativ strategiya bo'yicha maslahat,
17% - axborot texnologiyalari strategiyasi bo'yicha maslahat,
16% - biznesni rivojlantirish masalalari bo'yicha maslahat,
11% - tashkiliy dizayn masalalari bo'yicha maslahat,
6% - moliyaviy maslahat,
2% - marketing va sotish xizmatlari.
Faoliyatning turli sohalarida ko'rsatiladigan maslahat xizmatlarining tahlili quyidagicha:
22% - iqtisodiyot moliya sektori korxonalaridan buyurtmalar,
11% - iste'mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalardan,
11% - boshqa sanoat korxonalaridan,
10% - telekommunikatsiya kompaniyalaridan,
9% - energetika sektori korxonalaridan,
9% - davlat idoralaridan,
9% - sog'liqni saqlash muassasalaridan,
8% - ilmiy -tadqiqot muassasalaridan,
3% - ommaviy axborot vositalari va shou -biznes korxonalaridan,
2% - ulgurji va chakana savdo korxonalaridan,
6% boshqa manbalardan.
Xalqaro konsalting kompaniyalari bilan bir qatorda, ma'lum bir mintaqa yoki mamlakatga ixtisoslashgan yirik umumiy profilli firmalar ham bor. Ular mahalliy va xorijiy bo'lishi mumkin.
Konsalting sohalarida ixtisoslashishdan tashqari, ma'lum sohalardagi mijozlarga yo'naltirilgan bir qancha firmalar mavjud. Masalan, MDH mamlakatlarida qator loyihalarga ega bo'lgan SH&E (Simat Helliesen & Eichner) yirik xalqaro konsalting kompaniyasi faqat aviakompaniyalarga ixtisoslashgan. Aviatsiya biznes-konsaltingi ingliz atlas loyihalarini boshqarish va rus-irland Avia International Ltd kabi bir qancha kichik mintaqaviy firmalarning asosiy faoliyati bo'lib, ularning aksariyat mijozlari sobiq ittifoq respublikalari aviakompaniyalari hisoblanadi.
Marketing bo’yicha konsalting xizmatlarining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
- mijozga yo'naltirish;
- mijoz manfaatlarining moslashuvchanligi va har tomonlama kuzatilishi, ularni har tomonlama qo'llab-quvvatlashi;
- professional boshqaruv va aniq ustuvorlik;
- maslahat - bu chuqur shaxsiy, ma'naviy va hissiy omil;
- sifat va xizmat ko'rsatish;
- dinamikasi;
- bozor ekspertizasi.
Konsalting xizmatlari bozorining shakllanishi ancha uzoq va murakkab jarayon. Maslahatchi kompaniyadagi mutaxassisning kasbiy faoliyati mijozlar tomonidan ko'rsatilayotgan xizmatdan qoniqish uchun samarali bo'ladi.
Shu munosabat bilan, konsalting xizmatlari marketingining uchta asosiy segmenti bor: yangi mijozlarni jalb qilish, mavjud mijozlar bilan munosabatlarni saqlab qolish va o'rnatish va sobiq mijozlarning qo'ng'iroqlarini yangilash. Bu yerda eng muhim narsa - bu mijozga individual yondashish, uning xohishi, o'ziga xosligi va uning muomalasidagi ahamiyati haqidagi taassurotni yaratishi.
Konsaltingda marketing strategiyasini ishlab chiqish uchta yo'nalishda amalga oshiriladi - tashqi marketing, ichki marketing va o'zaro marketing. Konsaltingda qimmatbaho mahsulotlar va yuqori texnologiyali ishlanmalar yo'q va sotishning eng qimmat mahsuloti-bu mutaxassislarning bilimidir.
Shuning uchun ichki marketing kabi vositaga katta e'tibor berilishi kerak. Bunga quyidagilar kiradi: kadrlar bilan ishlash, ta'lim darajasi va muloqot qobiliyatini oshirish. Tashqi marketingning aspektlari boshqa sohalarda bo'lgani kabi muhim va xizmatlar, narxlar va aloqa tizimlarini shakllantirishni o'z ichiga oladi.
Va o'zaro marketing muhim ahamiyatga ega, chunki eng muhim jihatlardan biri bu mijoz bilan o'zaro aloqa qilish va u bilan to'g'ri munosabatlarni o'rnatishdir. Mijoz bilan sheriklik va o'zaro manfaatli uzoq muddatli hamkorlik munosabatlari konsalting sohasida biznesning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun asosdir.