Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ekskursiya xizmatini tashkil qilish

og ‘irligidan yer yuzining cho 'qqisi titraydi», degan so‘zlar madra-sa peshtog‘ida yozilgan. Bu yerda boshqa madrasalarga o‘xshab, faqat ilohiyot fanlari o‘rgatilmagan. Ulug‘bek aniq tanlarga ko'proq qiziqqan. Birinchi darslarni Ulug‘bekning ustozi, ulug‘ astronom Qozizoda Rumiy o‘tkazgan. Birinchi mudarris (profes­ sor) etib olim Muhammad Havodiy tayinlangan. Ulug‘bek ushbu madrasaga ta’lim berish uchun eng mashhur ilm namoyondalari-

147

ni to‘p!agan. Talabalarining soni yuztaga yetgan va ular madrasa ichidagi 48 la hujralarda yashashgan.

Ulug'bek madrasasining saqlanib qolgan qiyofasining o'zi, o‘tmish memorchilik san’ati naqadar yuksak ekanligidan darak beradi. Madrasa to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lib, sathi 56x81 metr. Registonga qaragan tomoni bosh tomon bo‘lib, u «qo‘sh» uslubidagi peshtoq, yon tomondan mahobatli minoralardan iborat.

Peshtoqqa e’tiboringizni qaratmoqchiman! Ulugbek davrida qurilgan bu madrasaning asosiy ornamental bezagi sifatida biz markazda «yulduzlar»ni ko‘rishimiz mumkin, shuningdek pesh­ toq «morpech» (ilon tovlanishi) naqshlari bilan xoshiyalangan bo‘lib, bu ham o‘z navbatida sharq falsafasining bir ma’nosini o‘zida mujassamiashtirgan. «Наг bir talaba doim yodida tutishi lozim bo ‘Igan aqida, и ham bo ‘Isa har bir inson bu dunyoga ke-ladi, komillik sari intiladi, komillikka erishadi, ammo xohlaydimi yo 'qmi, baribir bir kunmas bir кип, qariydi va nihoyat bu dunyoni tark etadi. Aynan shu orqali har birimiz doim faqatgina bu dunyo-da qoldiradiganimizyaxshi nom ekanligini unutmasligimiz lozim».

Endi esa hurmatli ekskursantlar madrasaning ichigayo‘l olamiz!

Ulug‘bek madrasasidagi hujralar. Hurmatli ekskursantlar!

Siz ko‘rib turgan to‘rtburchak hovlining sathi 30x40 metr. Mana bu xonachalar «hujralar» deb nomlanadi. Aynan shu xonalarda Ulug‘bek madrasasida yuzga yaqin tahsil olgan talabalar yashash­ gan. Hujralarga mana shu kichkina eshiklardan kirilgan. Nima sa-babga ko‘ra eshiklar bunday kichkina? degan savoi sizni qiziqtir-gan bo‘lsa kerak. E’tiboringizni har bir eshikning ustidagi oyatga qaratmoqchiman! Har bir shu yerda tahsil olgan talaba birinchi navbatda oyatga hurmatini bildirgan holatda, o‘zi yashagan va tah­ sil olgan bilim dargohiga, xonaga hurmat yuzasidan egilib kirgan. Hujralaming sathi 3x3,7 metryoki 3,2x4,6 metr bo‘lib, to'ridayor­ damchi xona ham bor. Havo va yorug'lik hujralarga eshik orqali yoki eshik tepasidagi panjarali oynachalardan kirgan. Qish kunlari isitish uchun sanda! ishlatilgan. Devorlaming qalinligi yoz kunlari

148

issiqdan saqlab, qish kunlari issiq yo'qolishiga yo‘l qo‘ymagan, lekin zaxlikdan saqSay olmagan. Shuning uchun uxtash joylari yog‘ochdan yasalib, pastdan ikki rnetr balandlikda boMgan. Ustiga chiqish uchun hujra ichida yog‘och zinapoya o‘matilgan. Ikkin-chi qavatdagi hujralarga devor ichiga g‘ishtdan taxlangan o‘rama zinalar orqali chiqilgan. Ikkinchi qavatdagi hujralami bir-biri bi­ lan tokchasimon peshayvonlar bog’lagan. 0 ‘rama zinalar orqali madrasa tomiga va niinora ustiga ham chiqish mumkin. Madrasa devorlari pishgan g‘ishtdan taxlanib, oralari ganch qorishmasi bilan to‘ldirilgan. Darsxona va xususan ichki xonaiardagi bezak izlari qolmagan. Bularning hammasi ganch bilan suvalgan va ko‘p marotaba oqlangan. Taxmin qilish mumkinki, hujralarning ichki bezagi yelimli bo'yoqlar bilan ishlangan.

Hurmatli ekskursantlar madrasa ichida ko‘rib turganlaringiz-dek, yozgi darsxonalar, katta darsxona, masjid hamda mudarrislar xonasi ham mavjud boMgan.

Hovlidagi Iiaykallar. E’tiboringizni mana shu yerdagi haykal-ga qaratmoqchiman! Ko‘rib turganingizdek, o‘tirgan holatda ko‘rsatilgan Mirzo Ulug‘bek hamda uning atrofidagi madrasa mudarrislari, uning zamondoshlari to‘planishgan.

(Ekskursantlarga tomosha qilish va rasmga tushishlari uchun 2 daqiqa vaqt beriladi. Savollarga javob beriladi).

SHERDOR MADRASASI (1619-1636-yillar)

Sherdor madrasasi peshtoqi. Hurmatli ekskursantlar! Qar-shingizda Sherdor madrasasi. Sherdor madrasasi 1619-yili Mirzo Ulug‘bek xonaqosining vayronalarga aylangan joyida, Bahodir Yalangtush amri bilan boshlanib, 1636-yilida qurib bitkazildi. Qu-rilish 17-yil davom etgan. «Ushbu inshoot me'mor Abdul Jabbor san ati bilan barpo etildi» degan so‘zlar peshtoqning ichki arkida qora ustidan oq harflar bilan yozilgan.

149

Me’mor Abdul Jabbor Sherdor madrasasini O'rta Osiyo me’morchiligiga xos uslubda yaratdi. Bu binoning rejasi Ulug‘bek madrasasiga o‘xshash boMib, lekin undagi katta darsxona va mas-jid bu binoda mavjud emas. Sherdor madrasasidagi naqshdor ohanglar Ulug‘bek madrasasidagidek boMib, boshqa uslubda. ay-rim joylarida esa yangi mavzuda qo‘llanilgan.

E’tiboringizni madrasa peshtoqiga qarating! Bosh peshtoq gu-lobasi tillasimon sariq ohangda boMib, unda g‘aroyib binafsha rang, qora yo‘l-yo‘f yo‘lbarslar, kulrang - ko‘k dog‘li oq kiyiklami quvib yetishi, yoMbarslar ortida esa nurli quyosh tasvirlangan. Bu tasvimi ikki xil tarzda ta’riflash mumkin. Birinchisiga ko‘ra, qora yo‘l-yo‘l yo‘lbarslar bu Bahodir Yalangtushbiy, oq kiyiklar uning dushmanlari, quyosh esa doimo uning yo‘Iini ochib berguvchidir. Ikkinchi ta’rifga ko‘ra esa, yo‘lbarslar bu - talabalar, oq kiyikiar bu - bilim, quyosh esa ularning yo‘llarini doimo nurafshon etuv-chidir.

Hurmatli ekskursantlar mana shu qabr oldiga yo‘l olsak. Muhammad Qotong‘uning qabri oldida. Siz ko‘rib turgan

qabr Muhammad Qotong‘uning qabrlari hisoblanib, bu inson qas-soblik bilan shug‘ullanganlar, ma’Iumotlarga qaraganda aynan Sherdor madrasasining qurilishida ustalarga go‘sht ta’minotiga homiylik qilganlar. Aynan shu ishlari sharafiga vasiyatlariga ko‘ra shu joyda ko‘milganlar. Rivoyatlarga ko‘ra bu inson barcha qas-soblaming piri hisoblanib, mahalliy aholi bu insonning qabrlari oldiga kasalmand uy bayvonlarini olib kelib qo yishar, uy hayvon-lari esa sog‘ayishar ekan.

E’tiboringizni mana bu archasimon tarzda terilgan g‘ishtli yo‘lakchag« qaratmoqchiman. XV asrda aynan shu maydondagi barcha yo‘lakchalar shu ko‘rinishda bo‘lgan. Hozir esa siz ko'rib turgan yo‘lakchaning bir boMagi bizgachaXV asrdan yetib kelgan.

Endi esa hurmatli ekskursantlar Sherdor madrasasining ichiga yo‘l olsak! Marhamat!

150

Sherdor madrasasi hovlisi. Hurmatli ekskursantlar! Siz bilan Sherdor madrasasining ichki qismidamiz. Hovli oMchovi katta bo‘lib. sathi 37x37 metmi tashkil etadi. Hovlining peshayvonidagi moviy sirsopol naqshlari foniga Sherdor. madrasasi haqidagi she’r oq harflar bilan yozilgan. Uning tarjimasi quyidagicha: «Lashkar-boshi, qo'mondon, odil Yalangtush! Garchi kamon o'qidek ba-landlarga ко ‘tarilgan uning kamoloti bo ‘Isa bu durlardan terilgan so ‘zdir. Ushunday madrasayaratadiki, yer bilan osmon qo 'shilishi birla ularning bo 'ysunish timsolidir. Aql burgutining shiddatli va mohir qanotlariningparvozi, uning cho ‘qqilariga yillar ichrayeta olmas. Uning mamnun minoralar cho ‘qqisiga g'aroyibfikrlar ar-qonida mohir darboz ham asrlar ichra chiqa olmas. Peshtoqning kamonsimon arkini me ’mor yaratganda, falaklar uni yangi oyga