Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

2. Muhit omillarining organizmga ta’sir etish shakllari 

 

Muhit  omillari  hayvon  organizmiga  bir  necha  yo’llar  bilan  ta’sir 

ko’rsatadi.  Ushbu  ta’sir  yo’llarining  uch  shakli,  ya’ni  to’g’ridan-to’g’ri 

(bevosita), reflektor va bilvosita shakllari farq qilinadi.  

1. Omilning organizmga bevosita ta’siri va uni qabul qilishi fizikaviy va 

kimyoviy  qonuniyatlar  asosida  amalga  oshadi.  Organizm  tashqi  ta’sirni  har 

qanday  o’lik  tanacha  sifatida  qabul  qiladi.  Bunday  reaksiyalar  juda  oddiy  va 

keng  tarqalgan.  Masalan,  atrof-muhit  haroratining  ko’tarilishi  bilan  organizm 

sirtidagi  ayrim  qismlarning  harorati  ko’tariladi.  Agarda  organizmdagi 

termoregulyasiya  jarayonlari  ushbu  o’zgarishga  aralashmasa,  hayvon 

organizmining  hamma  joyida  haroratning  ko’tarilishi  sodir  bo’ladi.  Xuddi 

shuningdek,  atrof-muhit  namligining  ko’tarilishi  organizmdan  kam  nam 

chiqishiga sabab bo’ladi yoki tana orqali quyosh radiasiyasining singgishi, unda 

nafaqat  haroratning  ko’tarilishi,  balki  yana  biokimyoviy  jarayonlarning  tezligi 

va yo’nalishini o’zgartiradi. Ushbu o’zgarishlar nerv sistemasining aralashuvisiz 

amalga  oshadi.  Bunday  paytda  tashqi  omil  ta’siri  uni  qabul  qiluvchi  tananing 

strukturasiga  bog’liq  emas  va  shunga  binoan  organizm  reaksiyasi  passiv 

xarakterda  bo’ladi.  Tashqi  ta’sirlarni  passiv  holda  qabul  qilish  xususiyati 

organizmda maxsus boshqaruv mexanizmlarining bo’lmasligidan dalolat beradi.  

 

Moddalar  almashinuvi  jarayonining  shiddat  bilan  ko’tarilishi 

hayvonlarning  tarixiy  rivojlanishida    termoregulyatsiya,  osmoregulyatsiya  va 

boshqa moslanishlarni paydo qiladiki, bu xususiyatlar organizmni atrof-muhitga 

passiv  ravishda  qaram  bo’lishini  kamaytiradi  hamda  muhit  bilan  o’zaro 

---

munosabatini o’zgartiradi. Tashqi muhit bilan o’zaro aloqani mustahkamlashda 

nerv  sistemasining  roli  katta  bo’ladi.  Retseptorlar  yordamida  tashqi  ta’sirlarni 

qabul  qilish,  uni  maxsus  markazlarda  tahlil  qilish,  javobni  harakatlantiruvchi 

organlarga  olib  borish  va  ta’sirga  javob  reaksiyasini  yuzaga  keltirish.  Shu 

yo’sinda organizm atrof-muhit bilan o’z aloqasini mustahkamlaydi. Natijada u 

ancha faollashadi va o’zini ancha qulay his eta boshlaydi.  

 

Umuman, 

turli 

omillarning 

ta’sirlariga 

javob 

reaksiyasining 

murakkablashuvi  organizmda  nerv  sistemasining  murakkablashuviga  sabab 

bo’ladi.  Bu  esa  o’z  navbatida  qon  aylanish,  harakatlanish,  tashqi  himoya 

qoplag’ichlarining  tuzilishi  va  funksiyalarida  yangi  xususiyatlarning  paydo 

bo’lishiga olib keladi.  

Ushbu  xususiyatlar  issiq  qonli  hayvonlarning  paydo  bo’lishi  va  ularda 

oliy  nerv  faoliyatining  yuzaga  kelishi  bilan  ifodalanadi.  Shartsiz  reflekslar 

asosida  hosil  bo’lgan  tashqi  muhit  bilan  vaqtinchalik  bog’lanishlar 

organizmning  ichki  jarayonlarini  ham  ma’lum  bir  o’zgaruvchan  tashqi 

omillarga  moslanishini  ta’minlaydi.  Bu  esa  o’z  navbatida  organizmning 

muhitdan  keng  foydalanish  imkoniyatlarini  paydo  bo’lishiga  olib  keladi. 

Masalan,  hayvonlarda  mavsumiy  biologik  o’zgarishlar,  jumladan,  organizmda 

zahira  mahsulotlarning  to’planishi  (semirish),  oziqani  qishga  to’plash, 

migrasiya,  uyqu,  ko’payish,  yakka  hayot  kechirish  tarzidan  gruppa  bo’lib 

yashashga o’tish va aksincha holatlar misol bo’la oladi. 

Turli mavsumlarda kunning turli uzunlikda bo’lishi tashqi signal  - omil, 

harorat,  oziqaning  paydo  bo’lishi  yoki  tugashi  kabilarni  hayvonlar  analizator 

retseptorlari  tomonidan  qabul  qilinadi.  Ushbu  informatsiya  nerv  markazlarida 

qayta  ishlanib,  endokrin  sistemaga  yuboriladi  va  organizmning  umumiy 

reaksiyasi  paydo  bo’ladi.  Oqibatda,  moddalar  almashinuvi  o’zgarib  zahira 

mahsulotlarning  sarf  bo’lishi  yoki  to’planishi  boshlanadi,  mavsumiy  gavda 

qoplag’ichlarining  almashinishi,  ko’payishning  boshlanishi  yoki  to’xtashi, 

migrasiya, uyqu va boshqa bir qator mavsumiy o’zgarishlar amalga oshadi.