Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

4. Organizmda gazlar almashinuvi va uning ahamiyati 

 

Hayvonlar  aerob  organizmlar  hisoblanib,  nafas  olish  jarayoni  erkin 

kislorod  bilan  bog’liq.  Faqat  ayrim  guruh  hayvonlari,  masalan,  ba’zi  bir 

hujayralilar,  qumga  ko’milib  yashovchi  chuvalchanglar  (Tubificidae),  ba’zi 

chivinlarning 

lichinkalari 

(Corethra, 

Chironomus) 

mollyuska 

va 

qisqichbaqasimonlarning  ayrim  turlari  ma’lum  vaqt  davomida  anaerob 

(kislorodsiz) sharoitda yashashi mumkin.  

 

Hayvonlar kislorodni tashqi muhitdan butun tana sathi orqali yoki maxsus 

nafas olish organlari (o’pkalar, traxeyalar, jabralar) yordamida qabul qilishadi. 

 

Organizmga  kirgan  kislorodni  qabul  qilish,  tashish  va  organlar, 

to’qimalar,  hujayralarga  berish  funksiyasini,  qon  suyuqligi  tarkibidagi 

pigmentlar bajaradi. Ko’pchilik hayvonlarda kislorodni o’ziga biriktirib olish va 

uni  berishni  gemoglobin  tarkibidagi  temir  (Fe)  bajarsa,  hasharot  va 

mollyuskalarda temir o’rniga gomosianin tarkibidagi mis (Cu) bajaradi. Ayrim 

hayvonlarda  (Tunicata)  pardalilarda  esa  vanadiy  bo’ladi.  Ushbu  pigmentlar 

maxsus  shaklli  elementlar  (hujayralar)  ichida  (eritrositlar)  yoki  qon  suyuqligi 

tarkibida  erigan  holda  yoki  boshqa  bir  suyuq  to’qima  tarkibida  bo’ladi.  Qon 

pigmentining  asosiy  xossalaridan  biri  erkin  O

2

-ni  o’ziga  biriktirib, 

oksigemoglobin  hosil  qiladi.  Kislorodni  ko’proq  qabul  qilgan  bo’lsa,  uni 

atrofidagi organ va to’qimalarga beradi.  

 

Organizmga  qabul  qilingan  O

2

  ekzotermik  oksidlash  jarayonlari  uchun 

ishlatiladi.  Bunda  hosil  bo’lgan  yangi  birikmalar  va  energiya  organizmning 

hayotiy funksiyalari, jumladan, nafas olish, qon aylanish, ajratish, nerv-gumoral 

faoliyat, o’sish, rivojlanish kabilar uchun sarf qilinadi.