1. Ma’ruzamatni
§1. Hayvonlarekologiyasifaniningpredmeti, tarkibivavazifalari
Reja:
1.
Hayvonlar ekologiyasi fanining predmeti, mazmuni va o’rganadigan
obyekti.
2.
Hayvonlar ekologiyasi fanining tarkibi.
3.
Individlar ekologiyasi, populyasiyatlar ekologiyasi va uyushmalar
(biosenozlar) ekologiyasining o’rganadigan obyektlari.
4.
Hayvonlar
ekologiyasining
boshqa
zoologik
fanlar
bilan
munosabatlari.
5.
Hayvonlar ekologiyasi fanining vazifalari va ahamiyati.
Organizmlarning atrof (yashash) muhitiga munosabati va yashash uchun
kurashishini ifodalash maqsadida 1866 yil nemis olimi E.Gekkel “ekologiya”
atamasini taklif etadi. Ushbu atama ikki yunon so’zlaridan iborat bo’lib,
“oikos”-uy, boshpana, yashash joyi ma’nosini bildirsa, “logos” fan yoki so’z
demakdir.
Yashash uchun kurash deganda Ch.Darvin iborasi bilan aytsak, ma’lum
bir organizmning (individning) nafaqat shu turga mansub bo’lgan boshqa bir
individi orasidagi kurashi yoki boshqa turlarga mansub bo’lgan individlar bilan
kurashini tushunmoq kerak, balki shu organizmlarni o’rab turuvchi turli-tuman
omillar bilan ham kurashini tushunmoq lozim. Bundan tashqari yashash uchun
kurash deganda nafaqat yirtqichlik, parazitlik, raqobat bilan oziqa topish,
boshpanaga ega bo’lish, kabilarni tushunmoq kerak, balki yana muhitning
fizikaviy va kimyoviy omillariga organizmlarning javob bera olish xususiyati va
shu orqali ularning ma’lum bir muhitga moslasha olish qobiliyatini ham
tushunmoq lozim.
Hozirgi kunda hayvonlar ekologiyasi uch asosiy bo’limdan iborat va har
bir bo’lim o’zining o’rganadigan ob’yektiga (mavzusi) ega.
Birinchi bo’lim individlar ekologiyasi bo’lib, ma’lum bir tur individi yoki
individlarning atrof-muhit bilan munosabatlarini, organizmning muhitga bog’liq
holda yashovchanlik imkoniyati, rivojlanishi va yetilishi kabi xususiyatlarini
o’rganadi.
Har xil turlarning individlari tashqi muhit omillariga turlicha
munosabatda bo’ladi.Ushbu munosabatlar asosida tashqi muhit ta’surotlariga
organizmlarning morfo-fiziologik reaksiyalari turadi.Bunday reaksiyalar
hayvonlarda mavjud bo’lgan reflekslar (reflektor yoyi) orqali namoyon bo’ladi.
Organizm atrof-muhitning turli-tuman omillari ta’sirida hosil qilgan javob
reaksiyalarini o’rganish ekologik tadqiqotning eng dastlabki bosqichi
hisoblanadi, chunki ushbu tadqiqot tufayli har xil turlarga mansub bo’lgan
individlarning ta’sir etuvchi ma’lum bir omilga nisbatan munosabatini o’rganish
va aniqlash imkoniyatini beradi.
Ikkinchi bo’lim populyatsiyalar ekologiyasi hisoblanib, ma’lum bir
turning tabiiy holda shakllangan va ma’lum bir arealni egallagan individlar
to’plamidan iborat tabiiy guruh hisoblanuvchi populyatsiyalarning shakllanish
sharoiti, strukturasi (tarkibi) va dinamikasini o’rganadi.
Populyatsiyalar ekologiyasi bo’limi yana turning populyasiyalari asosida
tur ichidagi munosabatlar hamda uning biologik ahamiyatini ham tahlil qiladi.
Hayvonlar ekologiyasining uchinchi bo’limi uyushmalar ekologiyasi yoki
biosenologiya deyilib, ma’lum bir yashash joyidagi (biotop) turli-tuman tirik
organizmlarning populyatsiyalarini hosil qilgan jamoalari (biosenoz)ni
o’rganadi. Shunga binoan, biosenologiyaning ob’yekti hayvon va
o’simliklarning turli-tuman turlarini hosil qilgan populyatsiyalari orasidagi
munosabatlarini o’rganar ekan, ushbu bo’lim hayvonlar ekologiyasi fanini
o’simliklar va mikroorganizmlar ekologiyalari fanlari bilan chambarchas
bog’laydi.
Biosenologiya yoki biosenozlar ekologiyasining eng asosiy predmeti
quyidagilardan iborat, ya’ni:
a) turlar orasidagi munosabatlarning shakllari: o’simlik va hayvon turlari
orasidagi munosabat, parazit va uning xo’jayini, raqobatchilar orasidagi
munosabat, kommensallar, ijarachi va boshpana beruvchi organizm hamda
boshqa ko’rinishdagi simbiontlar orasidagi munosabatlarning kelib chiqishi
hamda uning ahamiyati;
b) turlar orasidagi munosabatlar asosida shakllangan jamoaning tuzilishi
(strukturasi), chegarasi va turlarning bir-biriga bog’liqligi;
v) biosenozdagi turlar jamoasining atrof-muhit omillari bilan bog’liqligi
va ularning dinamikasi kabilar.
Hayvonlar ekologiyasi fani aytib o’tilgan 3 bo’limdan tashqari yana bir
qator xususiy fanlar (bo’limlar)ga ham ajraladi. Masalan, suv hayvonlari
ekologiyasi, quruqlik hayvonlari ekologiyasi, parazit hayvonlar ekologiyasi va
hokazolar.
Shuni alohida qayd qilish o’rinliki, hayvonlar ekologiyasi fani umumiy
ekologiyaning tarkibiga kiruvchi fan emas, balki u zoologiyaning tarkibiga
kiruvchi mustaqil fan hisoblanadi.
Hayvonlar ekologiyasi fani boshqa bir qator biologik fanlar bilan,
jumladan, hayvonlar fiziologiyasi, hayvonlar morfologiyasi, embriologiya,
zoogeografiya, sistematika, genetika, paleozoologiya, bioximiya kabi fanlar
bilan chambarchas bog’liqdir. Masalan, ekologik morfologiyaning predmeti
o’zgaruvchan muhit omillari ta’sirida organizm va uning organlari shakllarining
o’zgarishini o’rgansa, ekologik zoogeografiya hayvonlarni turli omillar ta’sirida
yer yuzida tarqalish qonuniyatlarini o’rganadi. Xuddi shuningdek, populyasion
genetika yashash muhiti ta’sirida hosil bo’lgan belgi va xususiyatlarni kelgusi
avlodlarda mustahkamlanish sabablarini o’rganadi. Paleozoologiya fani esa
yerning turli qatlamlarida topilgan hayvon qoldiqlari orqali ularning qanday
muhitda yashaganligini aniqlash kabi muammolari bilan shug’ullanadi va
hokazolar.
