Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

§3. Biosfera. Organizmlar va muhitning o’zaro ta’sir etish qonuniyatlari.  

Reja: 

1.  Yer sayyorasida tirik organizmlarning tarqalish chegaralari. 

2.  Tirik  organizmlarning  asosiy  guruhlari.  O’simliklar,  hayvonlar  va 

mikroorganizmlar. 

3.  Hayvonlarning turlar miqdori va ularning tiplar bo’yicha taqsimlanishi. 

4.  Yashash  muhiti  va  undagi  omillar.  Abiotik,  biotik  va  antropogen 

omillar. 

 

 

1.  Biosfera.  Yer  sayyorasining  tashqi  qismlari  (atmosfera,  gidrosfera, 

litosfera) da tarqalgan va uning dastlabki holatini o’zgartirgan tirik organizmlar 

yashovchi  qobig’i  biosfera  deyiladi.  Biosfera  havo  qobig’inining  pastki 

troposfera qismini, deyarli butun gidrosferani va litosferaning ustki qismini o’z 

ichiga  oladi.  Hozirgi  vaqtda  Yerda  hayotning  paydo  bo’lganiga  qariyb  2-2,5 

mlrd  yil  bo’lgan  deb  hisoblashadi.  Yerning  suv  va  quruqlik  qismlari  o’z 

organizmlariga  ega  bo’lsa,  faqat  havoda  hayot  kechiruvchi  hamda  litosfera  va 

gidrosfera  bilan  bog’lanmagan  organizmlar  umuman  yo’q.  Lekin  shunday 

bo’lsa ham ayrim tirik organizmlarning vakillari havoda ma’lum vaqt davomida 

aktiv  yoki  passiv  holda  hayot  kechirishi  mumkin.  Lekin  ular  oqibatda    yer 

---

betiga  yoki  suvga  oziqlanish  uchun  (dam  olish  va  hokazolar)  tushishga 

majburdir. 

 

Biosferaning  eng  ustki  chegarasi  10-15  km  balandlikdan  iborat.  Bunday 

balandda  tirik  organizmlarning  ayrim  vakillari,  jumladan,  bakteriyalar, 

zamburug’  sporalari,  bir  hujayrali  hayvonlarning  spora  va  sistalari  topilgan. 

Aslida biosferaning maksimal  eng  yuqori  chegarasi ozon qatlami  hisoblanib, u 

tirik  organizmlarga  salbiy  ta’sir  etuvchi  ultrabinafsha  va  kosmik  nurlardan 

himoya qiladi. Ozon qatlami okean sathidan 20-50 km balandda joylashgan.  

 

Quruqlikda  yashovchi  organizmlar  Yer  sathidan  havoga  50-100  m.dan 

balandga ko’tarilmaydi. Lekin ushbu balandlikdan yana yuqori ko’tarilgan sari 

organizmlar  soni  keskin  kamaya  boradi  va  1  km  dan  so’ng  ular  deyarli 

uchramaydi. Shunday bo’lsa ham ayrim qushlarning ko’chib o’tishi 1000-3000 

m  balandlikda,  ayrim  hasharotlar  shamol  bilan  4-5  km  balandga,  Markaziy 

Osiyoning 4-5 km balandlikka ega bo’lgan tog’ cho’qqilarida anchagina turdagi 

o’simlik va hayvonlarni uchratish mumkin. Shuningdek, 8,2 km balandlikka ega 

bo’lgan Everest tog’ cho’qqisida Alp zog’chasi uchragan. 

 

Litosferaning  2-3  km  chuqurligida  joylashgan  neft  konlaridagi  suvda 

mikroorganizmlar  topilgan.  Ko’p  yillik  daraxtlarning  ildiz  sistemasi  8-10  m. 

chuqurlikka  yetib  boradi.  Ayrim  kemiruvchilar  (yumronqoziq  va  sug’ur)ning 

inlari  6-7  m.  chuqurlikkacha  tushib  boradi.  Termitlarniki    5-6  m,  tuproq 

nematodalari  8  metrgacha  tushib  boradi.  Lekin  aksariyat  organizmlarning 

turlari, asosan 1 m. gacha chuqurlikda joylashgan. Tirik organizmlarning ayrim 

turlari  gidrosferaning  maksimal  chuqurligida  (11  km)  yashashga  moslashgan. 

Masalan, pogonoforalar bunga misol bo’ladi. Ushbu hayvonlar 1951-56 yillarda 

tinch  okeanining  Tuskaror  pastligida  tashkil  qilingan  ekspedisiya  (Zenkevich) 

tufayli topilgan.  

 

Gidrosferaning  ancha  chuqur  qatlamlarida  ko’pincha  o’limtikxo’r, 

chirindixo’r (detritofag) va yirtqich organizmlar uchraydi. 

 

Suv o’simliklari va fitofag suv hayvonlarining aksariyati, asosan, 300-500 

metr chuqurlikkacha tushib boradi. Lekin ayrim kuchli sho’rlangan (23-32% li 

tuzli)  suv  havzalarida  organizmlar  uchramaydi.  Masalan,  Armanistondagi  tuz 

ko’li    (32%  tuz)  suvida  tirik  organizmlar  yashamaydi.  Shuningdek,  vodorod 

sulfid  (H

2

S),  karbonat  angidrid  (SO

2

)  va  boshqa  zaharli  moddalar  bilan 

zaharlangan  suvlarda  ham  tirik  organizmlar  (Microspira  bakteriyasidan 

tashqari)  deyarli  uchramaydi.  Shuni  alohida  qayd  qilish  kerakki,  tirik 

organizmlarning asosiy ko’pchiligi uchta qatlam, ya’ni atmosfera, gidrosfera va 

litosferalar bir-biriga tegib turadigan joyda uchraydi. 

 

Hozirgi  kunda  tirik  organizmlarni  uch  olamga,  ya’ni  hayvonlar, 

o’simliklar  va  mikroorganizmlarga  bo’lib  o’rganish  qabul  qilingan.  Ushbu 

organizmlar  turli-tumanliligi  bilan  ajralib  turadi.  Masalan,  hozirgi  taxminiy 

hisoblarga ko’ra hayvonlarning ikki milionga yaqin turi mavjud bo’lib, ular bir 

hujayrali  va  ko’p  hujayralilar  kichik  olamlariga  ajratiladi.  Bir  hujayrali 

hayvonlarga  Sarkomastigoforalar  (20  ming  tur),  Sporalilar  (4000  tur), 

---

Miksosporidiyalar (1000 tur) Mikrosporidiyalar (1000 tur), Infuzoriyalar  (8000 

tur)  mansub  bo’lsa,  ko’p  hujayralilarga  esa  G’ovaktanlilar  (bulutsimonlar)  

(5000 tur), Kovakichlilar (bo’shliqichlilar)  (9000 tur), Chuvalchanglar (55000 

tur), Yumshoqtanlilar (mollyuskalar)  (150000 tur), Bo’g’imoyoqlilar (1300000 

tur), Ninatanlilar (6000 tur), Xordalilar (40000 tur) kiradi. 

 

Ushbu  ro’yxatga  yana  turlari  nisbatan  kam  bo’lgan  hayvonlarni, 

jumladan,  Xartumboshlilar,  Onixoforalar,  Paypaslagichlilar,  Pogonoforalar, 

Yarimxordalilarni  ham  kiritish  lozim.  Umuman  olganda,  tilga  olingan  barcha 

hayvonlar  Yerda  doimo  bo’lib  turadigan  moddalar  va  energiya  almashinuvi 

jarayonida  faol  ishtirok  etishadi  va  ma’lum  bir  guruh  va  tipga  kiruvchi 

turlarning moddalar va energiya almashinuvi zanjirida o’z o’rniga egadir. 

 

Biosferada tarqalgan tirik organizmlar Yer sayyorasi og’irligining 0,01% 

ni  tashkil  etsa  ham  ular  atmosferada  kislorod  zahirasini  saqlab  turadi  va  tirik 

organizmlarning 

asosini 

tashkil 

etuvchi 

uglerod, 

azot 

va 

boshqa 

mikroelementlar bilan ta’minlab turadi.