Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

2. Quruqlik hayvonlarida suv almashinuvi 

 

Quruqlikda yashovchi hayvonlar organizmida suv va mineral moddalarni 

qabul  qilishi  hamda  uning  almashinuv  mexanizmi  gidrobiontlarnikidan  keskin 

farq qiladi. 

 

Quruqlik  sharoitida  organizm  ichki  muhitining  osmotik  bosimini 

buzilishiga sabab bo’luvchi ortiqcha ko’p miqdorda suvning atrofdan ichkariga 

bosib  kirish  xavfi  bo’lmaydi.  Lekin  quruqlikda  hayvonlar  tanasidan  suvning 

haddan  tashqari  ko’p  bug’lanib  ketishi  va  organizm  uchun  zarur  bo’lgan 

suvning tashqi muhitda bo’lmay qolish xavfi mavjud bo’ladi.  

 

 Shuning  uchun  ham  quruqlikda,  shuningdek,  tuproqda  yashovchi 

hayvonlar  organizmida  suv  va  tuzlar  miqdorini  tartibga  solib  turishda  havo  va 

tuproq tarkibidagi namlik, oziqa tarkibidagi suv miqdori hamda ichimlik suvi va 

mineral moddalarning miqdoriga bog’liq. 

 

Quruqlik  hayvonlarining  tanasida  suv  almashinuvi  tuz  almashinuvidan 

mustaqil bo’ladi, balki suvning almashinuvi iqlimga, ayniqsa, tushadigan yog’in 

miqdori  va  uning  turi  hamda  harorat  rejimiga  bog’liq.  Ana  shu  ikki  omil 

organizmda suv balansini ma’lum bir miqdorda bo’lishiga ta’sir etadi. Tuproq 

hayvonlari va amfibiyalarning hayotida gavda qoplag’ichlari (terisi) orqali suvni 

absorbsiya  qila  olish  xususiyati  katta  ahamiyatga  ega.  Baqalar,  qurbaqalar  va 

tuproq  xalqali  chuvalchanglari  suvda  ham,  nam  tuproqda  ham  o’zlarini 

poykiloosmotik hayvonlar (gidrobiontlar) kabi his etadi. Hasharotlar va kanalar 

ham  suvni  absorbsiya  usulida  qabul  qila  oladi.  Tuproq  yeki  atmosfera 

tarkibidagi  namlikni  o’ziga  qabul  qila  olish  xususiyati  cho’l  reptiliyalarining 

tuxumlarini rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. 

 

Quruqlik hayvonlarining organizmi uchun zarur bo’lgan suvni oziqa bilan 

birga  va  suv  holida  qabul  qilish  usuli  eng  asosiy  hisoblanadi.  Muhitning 

quruqligi  oshib  borsa  hayvonlar  namga  (suvga)  boyroq  oziqa  qabul  qilishga 

o’tadi.  Turli  hayvonlar  turlicha  suyuq  oziqa  yeki  suvli  oziqa  olishga 

moslashgan.  Masalan,  nektar  bilan  oziqlanuvchi  hasharotlar  ko’proq  nektar 

orqali,  qon  suyuqligi  bilan  oziqlanuvchi  hasharotlar  ortiqcha  suvni  qon  orqali 

olishga kirishadi. Ko’pgina hayvonlar, jumladan, hasharotlar, ko’pgina qushlar 

va kemiruvchilar, aksariyat, oziqa tarkibidagi suv bilan qanoatlanadi. Ko’pgina 

cho’l  hayvonlari  zaruriy  suvni  tanasida  sodir  bo’lib  turuvchi  moddalar 

almashinuvi jarayenida hosil bo’lgan suv bilan qanoatlanadi. Ushbu suv, asosan, 

organizmda  yog’lar  va  uglevodlarning  oksidlanishidan  hosil  bo’ladi.  Bunday 

---

hayvonlarga quruq oziqa bilan oziqlanuvchilar kiradi. Masalan, donxo’r, unxo’r 

hasharotlar, sut emizuvchilardan qo’shoyoq, kiyiklar, tuyalar va boshqalar. 

 

Atmosfera  tarkibidagi  namlikka  nisbatan  va  oziqa  tarkibidagi  suvga 

nisbatan  talabi  turlicha  bo’lgan  quruqlik  hayvonlari  ikki  guruhga  ajratiladi: 

namlikni  sevuvchilar  yoki  gigrofillar  va  quruqni  sevuvchilar  yeki  kserofillar. 

Oraliq guruh hayvonlari mezofillar deyiladi.  

 

Gigrofillar  organizmida  suv  to’plash  yoki  ortiqcha  suvni  ushlab  turishni 

amalga oshirish mexanizmi bo’lmaydi.  

 

Quruqlik hayvonlarining suv (nam) tanqisligini yengish uchun anabioz va 

uyquga  ketish  xususiyatlaridan  foydalanadi.  Ushbu  xususiyatlar  havo 

namligining  pasayishi  yoki  oziqa  tarkibida  namlikning  yetishmasligi  tufayli 

yuzaga keladi. 

 

Mox va lishayniklarda yashovchi umurtqasizlar bir mavsum davomida bir 

necha  marta  takroriy  anabioz  holatiga  o’tadi.  Bunday  joylarda  yashovchi 

nematodalarning  70  turi,  imillab  yuruvchilar  (tixoxodki)larning  19  turi,  og’iz 

aylangichlilar (kolovratkalar)ning 19 turi va bir hujayrali hayvonlarning 11 turi 

bo’lishi aniqlangan. 

 

O’zbekistonning  cho’l  zonasida  tarqalgan  cho’l  toshbaqasi  (Testudo 

horsefieldi)  fevral-mart  oylarida  qishki  uyqudan  uyg’onadi  va  iyun  oyining 

boshlarida  yozgi  uyquga  ketadi.  Yumronqoziq  esa  yozgi  uyquga  efemer 

o’simliklarning qurishi bilan ketadi.