Samarqand davlat universiteti psixologiya va ishtimoiy fanlar fakulteti psixologiya kafedrasi

Ekspressivlik va penetranlik. Ekspressivlik va penetranlik atamalarini dastlab Timofeev-Resovskiy fanga kiritgan. Ekspressivlik deganda genning fenotipik rivojlanish darajasini, ya’ni genning ta’sir kuchi bilan belgining rivojlanish darajasi tushiniladi. Ekspressivlik ikkala jinsda bir xil yoki har xil, doimiy yoki o‘zgaruvchan xillarga ajratiladi. Turg‘un belgilarga ko‘proq sifat belgilar, o‘zgaruvchan belgilarga esa miqdor belgilar kiradi.

Har bir organizm fenotipi genotipga va o‘zi yashayotgan tashqi muhitga bog‘liq. Belgilar o‘rtasidagi tafovut genotipga bog‘liq bo‘lgan hollarda ham ularning namoyon bo‘lishi uchun tashqi muhitning ma’lum sharoiti zarur. Aksincha belgilar o‘rtasidagi tafovut ko‘proq tashqi muhitga bog‘liq bo‘lgan hollarda ham, bu belgilar genotip tomondan belgilanishini unutmaslik kerak. Masalan, tog‘lik joylarda pasttekislikka qaraganda qonda gemoglabin va eritrotsitlar 30% ortiq bo‘ladi. Biroq eritrotsitlar miqdorining o‘zgarishi kislorodning parsiol bosimi bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, u genotip bilan belgilanadi. Xuddi shuningdek, odam bo‘y uzunligidagi farq genetik omillar bilan belgilansada, u oziqlanish va iqlim sharoitlariga qarab o‘zgaradi. Binobarin, belgining rivojlanishida genetik omillar va tashqi muhit ta’sirini bilish uchun belgining reaksiya normasini tahlil qilish zarur. Agar bir xil genotipli organizmlarda belgining ifodalanishi turlicha bo‘lsa, u holda ikkala jinsda ekspressivlik bir xil yoki har xil, doimiy yoki tebranuvchan holatda bo‘ladi. Mazkur gen ta’sirida rivojlangan belgida o‘zgarish sodir bo‘lmasa, u holda turg‘un ekspressivlik kuzatiladi. CHunonchi AVO qon guruhlarining ekspressivligi turg‘un sanaladi. Ekspressivlikning ikkinchi xili o‘zgaruvchan yoki tebranuvchan ekspressivlik hisoblanadi. Ularning kelib chiqish sabablariga tashqi muhit, genotip (genlarning o‘zaro ta’siri) kiradi. Ekspressivlik darajasi miqdor jihatdan statistik ko‘rsatgichlar yordamida baholanadi. Ekspressivlikning o‘zgarishining chetki variantlari penetranlik orqali aniqlanadi. Penetranlik ma’lum gen allelining miqdor jihatdan paydo bo‘lish extimolligidir. Populyasiya tarkibidagi organizmlarda belgilar hamma organizmlarda yoki ayrim guruh organizmlarda namoyon bo‘ladi. Masalan, tug‘ma son suyagining chiqishi 25% yoki boshqacha aytganda, shu gen bor genotiplarning 1/4 qismida fenotipik jihatdan namoyon bo‘ladi.

To‘liq bo‘lmagan penetranlikka misol qilib jins bilan cheklangan belgilarni olish mumkin.