Saмarqand davlat universiteti maktabgacha ta’lim fakulteti «Tasdiqlayman» Fakultet dekani prof. S. Urakov

III-Bob Pedagogik jarayonni rejalashtirish shakllari.
3.1. Rejalashtirish - ta’lim-tarbiyaviy ishning zarur sharoit, foydalanadigan vosita, ishning usul va metodlari
Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiyaviy ishini rejalashtirish pedagoglar, tarbiyachi-metodist, mudira faoliyatining muhim turlaridan biridir.
Rejalashtirish ta’lim-tarbiyaviy ishning zarur sharoit, foydalanadigan vosita, ishning usul va metodlarini ko’rsatib, ta’lim-tarbiyaviy ish dasturini amalga oshirish tartibi, izchilligini oldindan aniqlashdir.
Rejalashtirish har qanday faoliyatning boshlanishi, maktabgacha ta’lim muassasasida (keyingi o’rinlarda - maktabgacha ta’lim muassasasi) pedagogik va tarbiyaviy ishlar istisno emas. Uning yordami bilan ma’muriyat va metodistlar o’quv va tarbiya ishlarini bajarish tartibini belgilaydilar, uni amalga oshirish uchun zarur vositalar, shakllar va usullarni aniqlaydilar.
Maktabgacha pedagogika maktabgacha ta’lim muassasasi ishini rejalashtirish mumkinligini va zarurligini ta’kidlab, bunda u inson shaxsini shakllanishida ijtimoiy omillar, muhit va tarbiyaning muhim ahamiyatga egaligi haqida asosiy qoidalarga tayanadi. Rivojlanishning asosiy omili bo’lgan tarbiya jarayonida bilim, aqliy va amaliy malakalar hamda harakat usullarini bola tomonidan egallanishi amalga oshiriladi. Tarbiyaning mazmunini uning maqsadi belgilaydi. Rejalashtirishning maqsadi- «Bolajon»dasturining bajarilishini ta’minlashdir.
Pedagogik jarayonni yagona bir butun sifatida tashkil etish vazifasi rejalashtirishda yetakchi hisoblanadi.
Rejalashtirish pedagogik jarayonni yaxlit tashkil etishga: bolalar jamoasi va ayrim bolalarni tarbiyalash vazifasini aniqlashga, bolalarni yoshiga ko’ra pedagogik ta’sir mazmunini va usullarini tanlashga, bolalar hayoti, faoliyat turlari, rahbarlik metodlari va shu kabilarni tashkil etishning turli shakllaridan foydalanishga yo’llangan bo’lishi kerak.
Reja bolalar bilan amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya ishlariga oldindan puxta tayyorgarlik ko’rish metod va usullarni yaxshilab o’ylab olish, kerakli material va jihozlarni tayyorlash imkonini yaratadi. Tarbiyachi rejalashtirgan hamma ishlar har bir bolaning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashi lozim. Shu bilan birga reja qotib qolgan narsa bo’lmay, vaziyatdan kelib chiqib, unga o’zgarishlar kiritish mumkin.
MTMning yillik rejasi, istiqbol rejasi va tarbiyachining kalendar rejasi. Yillik reja asosan MTM mudirasi, metodist tarbiyachi tomonidan tuzil ib, bolalar m uassasasida amalga oshiril adigan barcha ishlami o’ z ichiga oladi.
Istiqbol rejasi 1-3 oyga mo’ljallangan bo’lib, undan ko’zlangan asosiy maqsad bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlarini tartibga solish va uning ma’lum maqsadga qaratilgan va samarali bo’lishini ta’minlashdir. Unda « Bolajon dasturi »ning hamma bo’limlari o’z aksini topadi.
Istiqbol rejasida dasturning hamma bo’limlari bo’yicha amalga oshirilishi lozim bo’lgan ta’lim-tarbiya ishlari tizimi bolalar faoliyatining hamma turlarida anik mavzular buyicha belgilab chiqiladi.
Kalendar reja 10-12 kunga tuziladi kun davomida amalga oshiriladigan ta’lim tarbiya mazmunini aks ettiriladi. Uni tuzishda dastur talablari, bolalarning rivojlanish va tarbiyalanish darajalari, maktabgacha ta’lim muassasasining ish sharoiti hisobga olinadi.
Kalendar rejaga bolalarning aniq bilim va tasavvurlarni egallash jarayoni va ularda tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar to’g’risida umumlashgan bilimlarni shakllantirish, bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni o’stirish, axloqiy ongini shakllantirish, axloqiy xulq, odat va malakalarni egallashi va boshqalar kiradi.
MTM tarbiya dasturini yaxshi bilish kalendar rejani muvaffaqiyatli tuzishning asosiy garovidir.
Pedagog va ruxshunos olimlar olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarining xulosalari bolalarning malaka va ko’nikmalarni egallashi ma’lum yosh bosqichida yuzaga kelishini ko’rsatdi.
Tarbiyachi xuddi mana shu davrni qo’ldan boy bermay, bolani har tomonlama rivojlantirishga erishmog’i zarur. Tarbiyachi o’zi ishlayotgan gurux, shuningdek o’zidan oldingi va keyingi guruxlar dasturi talablari va mazmunini yaxshi bilishi kerak. Masalan, dasturning kichkina guruh bolalarini tevarak-atrof bilan tanishtirish bo’limida bolalarni hayvonlar, o’simliklar va shunga o’xshashlar tug’risidagi eng oddiy bilim va tushunchalar bilan tanishtirish vazifasi belgilangan.
Katta va tayyorlov guruxi bolalarini narsa-buyumlar, vokea hodisalar tug’risidagi xaqiqiy tasavvur va tushunchalarini, ularning tabiiy sabablar bilan bog’lik ekanligini shakllantirish dasturning muxim vazifasidir.

3.2. MTMning yillik rejasi, istiqbol rejasi va tarbiyachining kalendar rejasi

Yillik reja o’quv yili uchun ish maktabgacha ta’lim muassasasining eng muhim mahalliy aktidir.
Yillik rejani yozish shakli Maktabgacha ta’lim muassasasi boshqacha bo’lishi mumkin.
Taqvim (oylar bo’yicha,
Tsiklik (ma’lum bir tsiklikni o’z ichiga oladi ish shakllari,
Matn (tarkibning matnli tavsifiga ega,
Jadval (jadvalga ega) yozuv shakli,
Blok-sxematik (ba’zi ish bloklariga bo’lingan).
Rejalashtirish - bu zarur shart-sharoitlar, vositalar, shakllar va usullarni ko’rsatgan holda o’quv va tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish ketma-ketligini oldindan belgilash.
Maktabgacha ta’lim muassasasida rejalashtirish tizimini yaratish uchun bir necha xil rejalashtirish turlari qo’llaniladi:
1. Uchga mo’ljallangan uzoq muddatli rivojlanish rejasi yoki maktabgacha ta’lim dasturi;
2. Maktabgacha ta’lim muassasasining yillik rejasi;
3. Tematik rejalar (asosiy faoliyat turlari uchun);
4. Mutaxassislar va ma’muriyatning individual rejalari;
5. Muayyan yosh guruhida taqvim va uzoq muddatli rejalashtirish.
O’qituvchi uchun zarur bo’lgan rejalashtirishning ikki turini-istiqbolli va taqvimiy-tematikani batafsil ko’rib chiqamiz, chunki amalda faqat kalendar rejadan foydalangan holda o’qituvchilar rejalashtirish xatolariga tez-tez yo’l qo’yishlari isbotlangan.
Bolalar uchun optimal o’qitish yukiga muvofiqligi (mashg’ulotlar soni va davomiyligi SanPiN talablariga javob beradi).
Rejalashtirilgan pedagogik jarayonning bolalarning fiziologik o’sishi va rivojlanishiga muvofiqligi (bioritmlar hisobga olinadi, seshanba, chorshanba kuni murakkab mashg’ulotlar rejalashtirilgan).
Pedagogik jarayonning ketma-ketligi, davomiyligi va ayniqsa, turli xil rejim jarayonlarini o’tkazish uchun tibbiy-gigiena talablarini hisobga olish.
Mahalliy va mintaqaviy iqlim xususiyatlarini hisobga olish.
Deyarli barcha kompleks dasturlar mintaqamizning iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan va tuzatishga muhtoj emas.
Mavsum va ob-havo sharoitlarini hisobga olgan holda. Ushbu tamoyil yurish, qattiqlashish va sog’lomlashtirish tadbirlari, ekologiya darslarida amalga oshiriladi.
Shaxsiy xususiyatlarni hisobga olgan holda. (bolaning pedagogik jarayonga aralashishiga yondashuvni topish uchun uning fe’l-atvori turini, sevimli mashg’ulotlarini, afzalliklari va kamchiliklarini, komplekslarini bilish kerak).
Uyushgan va mustaqil faoliyat nuqtai nazaridan oqilona almashinish. (sinflar, o’yinlar, to’garak mashg’ulotlari, bolalar va o’qituvchining birgalikdagi ishi, shuningdek, o’z-o’zidan bepul o’yin faoliyati va tengdoshlari bilan muloqot).
Darslarni rejalashtirishda bir hafta davomida bolalarning mehnat qobiliyatidagi o’zgarishlarni va ularning muvofiqligiga qo’yiladigan talablarni hisobga olgan holda (seshanba va chorshanba kunlari maksimal aqliy yuk bilan mashg’ulotlarni rejalashtirish, statik mashg’ulotlarni yuqori jismoniy faollik bilan mashg’ulotlar bilan almashtirish).
Bolalarning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda (kichik guruhlar bo’yicha mashg’ulotlar, individual ish, o’yinlar o’tkazish).
Ta’lim va rivojlanish jarayonlari o’rtasidagi bog’liqlik (o’quv vazifalari nafaqat sinfda, balki boshqa tadbirlarda ham rejalashtirilgan).
Ta’lim ta’sirining muntazamligi, ketma-ketligi va takrorlanishi (bitta o’yin bir necha marta rejalashtirilgan, ammo vazifalar o’zgaradi va murakkablashadi-o’yinni tanishtirish, o’yin qoidalarini o’rganish, qoidalarga rioya qilish, bolalarga nisbatan xayrixoh munosabatni tarbiyalash, qoidalarni murakkablashtirish, o’yin qoidalari to’g’risidagi bilimlarni mustahkamlash va boshqalar).
"Oila" rolli o’yiniga misol keltiramiz, qaysi vazifalarni 1-2 hafta ichida rejalashtirish mumkin:
1-kun - bolalarning rol harakati qoidalariga rioya qilish qobiliyatini shakllantirishga ko’maklashish;
2-kun - bolalarni oldindan o’yin rejasini tuzishga o’rgating;
3-kun - "Do’kon" o’yini bilan integratsiyani targ’ib qiling, e’tibor bering
Muloqot madaniyati;
4-kun – o’yinda o’rinbosar narsalardan foydalanishni targ’ib qilish;
5-kun - bolalarga nisbatan do’stona munosabatni rivojlantirish.
Hissiy bo’shatishga yordam beradigan faoliyat elementlarini kiritish (psixo-gimnastika, kunlik dam olish, shuningdek rang terapiyasi, musiqa).
Rejalashtirish barcha mutaxassislarning sa’y-harakatlarini birlashtirishga asoslangan.
Mutaxassislar bilan o’zaro aloqada bo’lish, bitta mavzu bo’yicha ishlarni rejalashtirish, darslarga tayyorgarlik ko’rish uchun individual ishlarni bajarish, yaxlit darslarni o’tkazish kerak.
Muvaffaqiyatli rejalashtirish uchun shartlar
1. Dasturiy ta’minot vazifalarini bilish.
2. Bolalarning individual imkoniyatlari va qobiliyatlarini bilish.
3. Vazifalarni murakkablashishi bilan takrorlash printsipidan foydalanish (3-4 marta) kichik interval bilan.
Dasturning barcha bo’limlari uchun vazifalar jadvallaridan foydalanish juda qulaydir.
Agar topshiriq sinfda 4 martadan ko’proq ishlatilsa, uni tartibga solinmagan mashg’ulotga olib boring.
4. Ikkala o’qituvchining ham birgalikda rejalashtirishi. Shuningdek, bolalarning kuzatuvlari natijalari bo’yicha doimiy fikr almashish: ular o’tgan materialni qanday o’rganishadi, o’z vazifalarini qanday bajaradilar, xulq-atvor madaniyati qanday ko’nikmalarga ega, qaysi belgilar xususiyatlari kuzatilganligi va boshqalar. Shunday qilib, rejaning asosiy qismi ikkala o’qituvchi tomonidan belgilanadi, va tafsilotlar - har biri alohida.
Oldindan rejalashtirish
Uzoq muddatli reja -chorak yoki bir yil davomida tuzilgan (ushbu turdagi rejada ish jarayonida tuzatish joizdir).
Uzoq muddatda quyidagilar rejalashtirilgan:
1. Maqsad va vazifalar (chorak uchun);
2. Bolalar faoliyatining turlari:
A) o’yin faoliyati;
B) ijtimoiy rivojlanish;
B) jismoniy tarbiya va sog’liqni saqlash ishlari (qattiqlashish, sport bilan shug’ullanish, ochiq o’yinlar);
D) kognitiv va amaliy faoliyat (kuzatuvlar, tanishtirish, tajribalar);
E) badiiy faoliyat (nutq, teatrlashtirilgan, musiqiy, o’yin,);
E) mehnat faoliyati elementlari.
3. Oila bilan ishlash.
Kalendar-tematik rejalashtirish - ta’lim jarayonining tarkibini tuzadi. Batafsil taqvimiy-tematik rejani ishlab chiqish uchun quyidagilar kerak:
Rejaning ko’lamini shartli akademik soatlarda belgilang.
Har bir mavzu uchun mavzu, mazmun, darslar sonini aniqlang.
Nazorat qilinmaydigan ishlarni ortiqcha to’ydirish mumkin emas, chunki reja juda qiyin bo’lib chiqadi. Qolgan tadbirlarni yil davomida rejalashtirish paytida kerak bo’lganda qo’shish mumkin.
Taqvim rejasi.
Maqsad: yaxlit, uzluksiz, mazmunli pedagogik jarayonni tashkil etish.
Pedagogik jarayon - bu bolalarni maqsaddan natija o’qitish, rivojlantirish va tarbiyalashga qaratilgan turli xil tadbirlar, hodisalar majmui.
Pedagogik jarayon bu tarbiyachi va bolaning birgalikdagi faoliyati.
Taqvim rejasi– har kuni uchun bolalar faoliyatining barcha turlarini va ularni tashkil qilishning tegishli shakllarini rejalashtirishni ta’minlaydi.
Rejalashtirish tarkibiy qismlari:
1. Maqsad. Bu rivojlanish, ta’lim, o’qitishga qaratilgan.
Tarkibi (faoliyat turlari va vazifalar) dastur tomonidan belgilanadi.
Tashkiliy va samarali komponent (shakllar va usullar qo’yilgan vazifalarga mos kelishi kerak).
Natija (boshida rejalashtirilgan narsa va siz olgan narsa bir xil bo’lishi kerak).
Kalendar-tematik rejada rejalashtirilgan maqsad va vazifalarni tashxis qo’yish mumkin.
Taqvimiy-tematik reja bir kunga tuzilishi kerak, ammo amaliyot shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilar juftlik bilan ish olib, navbatma-navbat 1-2 hafta davomida reja tuzadilar.
Xulosa
Rejalashtirish va bashorat qilish menejmentning asosi va barcha darajadagi boshqaruv tsiklining eng muhim bosqichidir.
Maktabgacha tarbiya muassasasini boshqarish bilan bog’liq ravishda rejalashtirish va prognozlash pedagogik tahlil asosida aniq atrof-muhit sharoitida bolalar bog’chasining yaqin va kelajakdagi rivojlanish zonalarini aniqlashdan iborat. Maktabgacha ta’lim muassasasi to’g’risidagi namunaviy nizom o’qituvchilar tarkibiga o’z faoliyat yo’nalishlarini mustaqil ravishda belgilash, maktabgacha ta’lim muassasalarining tur xilma-xilligiga muvofiq bolalar bog’chasini rivojlantirish modelini yaratish va maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash va o’qitish dasturini tanlash huquqini beradi.
Rejalashtirish bir qator asosiy talablarga javob berishi kerak. Ushbu talablar quyidagilardan iborat: uzoq muddatli va qisqa muddatli rejalashtirishning birligi; davlat va ijtimoiy tamoyillarni birlashtirish printsipini amalga oshirish; bashorat qilish va rejalashtirishning har tomonlama xususiyatini ta’minlash; prognozlar asosida rejalashtirishning barqarorligi va moslashuvchanligi.
Rejalashtirish uchta asosiy shart bajarilgan taqdirda samarali bo’ladi:
Rejalashtirish paytida maktabgacha ta’lim muassasasi ishining darajasini ob’ektiv baholash;
- ushbu natijalar, rejalashtirish davri oxiriga qadar erishilishi kerak bo’lgan ishlar darajasi to’g’risida aniq tasavvur;
- belgilangan maqsadlarga erishishda va shuning uchun rejalashtirilgan natijaga erishishda yordam beradigan eng yaxshi usullarni, vositalarni, usullarni tanlash.
Rejalarni ishlab chiqishda aniq yakuniy natijalarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Ushbu talab uzoq muddatli va joriy rejalarga nisbatan qo’llaniladi.