Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Ibn Rushd (
lotincha Avverroes, 1126-1198) ham axloqshunoslik ilmi 
taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan allomalardan. Uning fikriga ko‘ra, ezgulik va 
yovuzlik, ular tabiiy yoki ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘z 
holicha mavjuddir. Tabiiy ezgulikning manbayi Alloh, lekin ezgulik yovuzlik bilan 
yonma-yon keladi. Chunonchi, olov foyda keltirishi barobarida, o‘rmonga o‘t 
ketsa, hayvonlar va o‘t-o‘lanlarni halok etish xususiyatiga ega. Garchand olovni 
Xudo yaratgan bo‘lsa ham, uning bu xususiyatini o‘zgartira olmaydi, xuddi 
shuningdek, rangni yaratgan Xudo unga eshitishimiz mumkin bo‘ladigan xususiyat 
ato eta olmaydi. 
Ibn Rushd butun islom olami uchun doimo muhim bo‘lib kelgan ixtiyor 
erkinligi muammosiga ham katta ahamiyat bergan. U insonga mutlaq ixtiyor er-
kinligi berilganini ham, inson xatti-harakati mutlaq oldindan belgilab qo‘yilganini 
ham inkor qiladi. Chunki, agar insonlar taqdiri mutlaq oldindan belgilab qo‘yilgan 
bo‘lsa, u holda ularning jonsiz narsalardan farqi qolmasdi, ular dehqonchilik, harb-
180
 Ибн Сино. Баҳманёр ал-Озарбойжоний билан мунозара. А.Зоҳидий таржимаси. «Соғлом авлод учун» 
журнали, 1996 йил, 3–4-сонлар. 

---

139 
u zarb, tibbiyot singari baxtni qo‘lga kiritib, yovuzlikni uzluksiz yo‘qotib borishni 
ta’minlaydigan hunar va san’at turlari bilan shug‘ullana olmas edilar. Asl baxtga 
esa faqat odamdagi hayvoniy kuch xatti-harakatlarini ruhning aqliy qismi nazorat 
qilib turganidagina, inson o‘zi intilishi lozim bo‘lgan narsalarga amaliy aql qay 
vaqtda va qay tarzda intilishni lozim ko‘rsa, o‘shanday harakat qilgandagina 
erishish mumkin. 
Temuriylar davri mutafakkirlarining axloqiy qarashlari 
O‘rta asrlarning to mo‘g‘ullar bosqiniga qadar bo‘lgan davrlarida biz 
yuqorida ko‘rib o‘tgan qomusiy allomalardan tashqari az-Zamaxshariy, al-Beruniy, 
Qobus ibn Vushmagir, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Abdulxoliq 
G‘ijduvoniy, Jaloliddin Rumiy, Najmiddin Kubro, Shayx Sa’diy singari o‘nlab 
mutafakkirlar axloq ilmining nazariy yoki amaliy sohalarida faoliyat ko‘rsatdilar. 
Lekin mo‘g‘ullar bosqini musulmon Sharqida madaniy hayotni izdan chiqarib 
yubordi. Faqat sohibqiron Amir Temur davridagina ilm-fan va san’at taraqqiyoti 
yana o‘z yo‘liga tushdi. 
Sohibqironning “Kuch – adolatda!” degan tamoyili shunchaki gap emasdi. 
Amir Temur amalda haqiqat va adolat tarafdori edi. Shu sababli, hatto, Temurni 
o‘zining shaxsiy dushmani deb bilgan tarixchi Ibn Arabshoh agar nohaqlik yuz 
bersa-yu, nohaqlik qilgan kishi Temurga ota yoki farzand maqomida bo‘lsa ham, u 
kishi juda qattiq jazoga mahkum etilardi, deb yozib qoldirgan
181
. Buyuk 
bobokalonimizning sa’y-harakatlari behuda ketmadi. Natijada Temuriylar davri 
ilm-fan va madaniyat taraqqiyotining oltin davri sifatida hanuzgacha jahonni 
hayratga solib kelmoqda. Bu davrda yuzlab qomusiy olimlar, buyuk shoirlar va 
san’atkorlar yetishib chiqdi. Ular orasida ulug‘ o‘zbek shoiri