115
Aleksandr Kruglovning so‘zlariga ko‘ra, xuddi shu “axloqiy nisbiylik”
155
iborasi ikki xil va hatto qarama-qarshi ma’noda ishlatiladi. Ulardan biriga ko‘ra,
yaxshilik va yomonlik tushunchalari shartli; boshqasiga ko‘ra, axloqiy me’yorlar
shartsiz yaxshilik va yomonlik uchun shartlidir. Ikkala
pozitsiya ham shundan
kelib chiqadiki, turli davrlarda va turli joylarda axloq tushunchalari nafaqat
farqlanadi, balki bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishi ham mumkin, bir-biriga ko‘ra
“barcha
axloq nisbiy, chunki yaxshilikning o‘zi nisbiy”, ikkinchisiga ko‘ra esa –
“barcha axloq nisbiy, chunki faqat yaxshilikning o‘zi mutloqdir”. “Har qanday
jamoaning qoidalarini “hali u parchalanmagan yoki jismonan yo‘q bo‘lib ketmagan
ekan”, axloqqa bog‘lash mumkin
156
.
Ratsionalizm
(axloqiy) (lot. rationalis ‒ oqilona)
ko‘pchilikning asosini
olgan uslubiy tamoyildir. Marksizmgacha bo‘lgan va ba’zilari zamonaviy axloq
nazariyalarida o‘z ifodasini topgan. Falsafada bo‘lgani kabi, ratsionalizm ham
axloqshunoslikda unga kiritilgan tushunchalar va
tushunchalarning umumiyligi
tartibida qurilgan axloqni har tomonlama qamrab oluvchi deduktiv tizimini
yaratishga urinishlarda, odob-axloqning barcha o‘ziga xos talablarini mantiqiy
ravishda eng yuqori darajaga nisbatan chiqarib tashlash mumkin bo‘lgan
umuminsoniy axloqiy tamoyilni topishda urinishlarda ifodalanadi.
Odamlarning axloqiy g‘oyalari haqiqatan ham mantiqiy o‘zaro bog‘liq
tushunchalarning ajralmas tizimini tashkil etadi (onglilik axloqi), unda aniqroq
g‘oyalarni umumiyroq g‘oyalar yordamida asoslash mumkin.
Ammo axloqiy
ongning ushbu tomonini mutlaqlashtirgan holda, ratsionalistlar hayotda yuzaga
keladigan barcha aniq axloqiy muammolarni yagona umumiy prinsipdan kelib
chiqqan holda mantiqiy xulosa bilan hal qilish mumkinligiga asoslanadi.
Shunday qilib, ular muayyan ijtimoiy sharoit va sharoitlarni tahlil qilishning
ahamiyatini kamaytiradi va muayyan axloqiy qarorni tanlashda shaxsning rolini
kamaytiradi. O‘zining o‘ta shakllarida axloqiy ratsional
axloqni dogmatizatsiya
qilishga, uning yakunlangan shaklida hayotda uchraydigan barcha muammolarning
yechimini o‘z ichiga olgan umumiy haqiqatlar to‘plamiga aylanishiga olib keladi.
Axloqiy ta’limot tarixida ratsionalizm ko‘pincha tendensiya rolini o‘ynagan,
chekkalari har xil darajadagi izchillik bilan amalga oshirilgan.
Ratsionalizm elementlarini Aflotun va Megarskiyning hamda Evklidning
axloqiy ta’limotida topish mumkin. Masalan, Aflotun barcha shaxsiy fazilatlar
uchun yagona asos topishga harakat qildi (u bunday asosni “eng yaxshi yaxshilik”
tushunchasida ko‘rdi) va shu bilan odob-axloqning barcha o‘ziga xos talablari
kelib chiqqan holda adolatning umumiy ta’rifini berdi. Ratsionalistik tendensiya
stoiklar ta’limotida mavjud. Sitseron tomonidan yozilgan axloq lug‘ati, keyinchalik
Tomas Akvinskiy, keyinchalik Kant asarlari (formalizm)da o‘z ifodasini topgan.
Aslini olganda, gedonizm, evdemonizm va utilitarizmning axloqiy
tizimlari
ratsionalistik xususiyatga ega bo‘lib, axloqiy me’yorlar va tamoyillarning butun
mazmuni odamlarga zavq, baxt yoki foyda keltirish uchun bitta talabga qisqarti-
155
Круглов А. Моральный релятивизм. http://www.filosofa.net/
156
Судаков А. К. Абсолютизм и релятивизм // Этика: Энциклопедический словарь. - М.: Гардарики, 2001. -
С. 9-10.
116
riladi. Zamonaviy burjua axloqiy tushunchalarining rasmiy-mantiqiy tizimini
yaratishga urinishlar ba’zi neopozitivistlar tomonidan amalga oshiriladi (axloqiy
til). Axloqiy ratsionalizmning barcha ko‘rinishlari
bir xil umumiy metodologik
kamchilikka ega: axloqiy talablarning butun mazmunini jamoaviy yagona
tamoyilga bog‘lab tushuntirishadi. Axloq nazariyotchilari ushbu tamoyilni o‘zi
ilmiy jihatdan asoslab berolmaydilar, ammo uni isbotga muhtoj bo‘lmagan, o‘z-
o‘zidan ravshan haqiqat sifatida tan olishni taklif qilmoqdalar.
Biroq
o‘tmishda
ratsionalizm
axloqning
usuli
sifatida
(u
mutlaqlashtirilgunga qadar) umuman ilg‘or ma’noga ega edi, chunki uning
tarafdorlari odamlarning hayot muammolarini hal qilishda yordam beradigan
amaliy intizom sifatida axloq naza-riyasini yaratish vazifasini qo‘ydilar.
Hozirgi
kunda ko‘pincha ratsionalizmning ushbu ijobiy tomoni inkor etiladi. Shunday
qilib, axloqiy formalistlar ratsionalizmni tanqid qilib, axloq “xatti-harakatlar
mexanikasi” bo‘la olmaydi, hatto axloqiy muammolarni eng umumiy shaklda ham
keltirib chiqara olmaydi va hal qila olmaydi, chunki ular fan sohasiga tegishli
emasligini ta’kidlaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
