Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Determinizm
(lot. determinare – “cheklash, belgilash, belgilash”) 
‒ barcha 
hodisa va jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro belgilanishi to‘g‘risidagi 
ta’limot
161
. 
Filosofiyaning bu prinsipi qurshab turgan dunyoning turli-tuman jarayonlari 
va hodisalari majmuasida 
sabab va oqibatlar
ning o‘zaro bog‘liqligini ochib beradi. 
Bu prinsip umumiy aloqadagi obyektiv asimmetriyani – ta’sir harakatining uni 
keltirib chiqaruvchi sababdan uning oqibati tomon yo‘nalishini ifodalaydi. Shu 
nuqtayi nazardan barcha kategoriyalar va qonunlarning jami bir bo‘lib determinizm 
prinsipining mazmunini ochib beradi. Determinizm prinsipi bu ‒ falsafiy tadqiqot 
jarayonida obyektning har bir kashf qilinayotgan va tadqiq etilayotgan xossalari va 
aloqalari 
sabablarini 
aniqlash 
talabidir. 
Sababiyat
hodisalar 
umumiy 
aloqadorligining tomoni sifatida o‘zaro ta’sir bilan uzviy bog‘liqdir. U yoki bu 
tizimlarning o‘zaro ta’siri bu tizimlarda tegishli o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi va 
bu, tabiiyki, mazkur prinsipga muvofiq o‘zaro ta’sir amal qilib turgan sabab 
sifatida chiqadi, sababning amal qilishi natijasida yuzaga kelgan o‘zgarishlar esa 
oqibat sifatida chiqadi, demak, xuddi shu o‘zaro ta’sir dunyoda sodir bo‘layotgan 
o‘zgarishlarning sababidir. 
Determinizm prinsipi bilish davomida subyekt e’tiborini tashqi aloqalar va 
o‘zaro ta’sirlardan bilish obyektini sifat jihatdan aniqlab beradigan ichki 
sabablarga, uning yuzaga kelishi va mavjud bo‘lib amal qilishining ichki 
sabablarini tadqiq etishga qaratadi. Obyektning har bir o‘zgarishi (ichki yoki 
tashqi, zaruriy yoki tasodifiy, sifatiy yoki miqdoriy) qanday bo‘lishidan qat’iy 
160
 Радлов Э. Л. Сенсуализм // Энциклопедический словар Брокгауза и Ефрона: в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — 
СПб., 1890-1907. -https://ru.wikipedia.org/ 
161
 Иванов В. Г. Детерминизм в философии и физике. - Л., 1974. - 183 с. 

---

119 
nazar, u o‘z sababiga ega bo‘ladi, determinlanadi, taqozo etiladi, tegishli o‘zaro 
ta’sir orqali ro‘yobga chiqadi. 
Determinizm prinsipini ilmiy bilishda qo‘llanishi bilish obyektida yuz 
berayotgan o‘zgarishlarni, uning yashash va o‘zgarish qonuniyatlarini aniqlashga 
imkon beradi, ya’ni u bizni obyektga qotib qolgan narsa deb emas, balki harakatda 
va rivojlanishda deb qarashga yo‘naltiriladi. 
Determinizmga ko‘ra, dunyoda sodir bo‘ladigan barcha narsalar, shu 
jumladan, inson hayoti va insoniyat tarixi, taqdir yoki xudolar yoki Xudo (oldindan 
belgilash to‘g‘risidagi ta’limot, teologik determinizm) yoki tabiat (kosmologik 
determinizm) yoki inson irodasi (antropologik-axloqiy determinizm) tomonidan 
belgilanadi, yoki jamiyatning rivojlanishi (ijtimoiy determinizm) bilan bog‘liqligi 
izohlanadi. 
Determinizm tamoyiliga ko‘ra, o‘rganish uchun tanlangan holatni uni 
vujudga keltirgan omillar bilan aloqadorligini inobatga olgan tarzda sharhlashdan 
iborat. Ya’ni ijtimoiy ish xodimi biror bir mijozga xizmat ko‘rsatishda undagi 
mavjud muammolarni aniqlash uchun sabab va oqibat aloqadorligiga e’tibor 
qaratgan holda diagnostikasini amalga oshirish va bunda albatta, ijtimoiy 
omillarning ta’sirini e’tiborga olgan holda xizmat ko‘rsatish lozimligi nazarda 
tutiladi. 
Shu asosda erkinlik tushunchasi aniqlanadi, shu jumladan, odamlar uchun, 
asosan, tanlov uchun joy yo‘q va shunga muvofiq shaxsiy javobgarlik to‘g‘risida 
xulosa qilinadi. 
Ushbu shaklda determinizmni faqat bitta aniq belgilangan kelajak mavjud 
bo‘lgan bayonot sifatida aniqlash mumkin. Determinizmni fatalizm deb ham tushu-
nish mumkin. Determinizmga teskari tomon ‒ indeterminizm
162
. 
Per-Simon Laplas mutlaq determinizm tarafdori edi. Uning fikriga ko‘ra, 
agar biron bir aqlli mavjudot dunyodagi barcha zarralarning joylashuvi va tezligini 
bilsa, u olamdagi barcha voqealarni aniq bashorat qilishi mumkin. Determinizm 
barcha 
hodisa va jarayonlarning o‘zaro munosabati g‘oyasi sifatida 
tadqiqotchilarga tabiat, jamiyat va tafakkurdagi sababiylik va qonuniyatlarni 
aniqlashga qaratilgan ilmiy metodologiyaning eng muhim tarkibiy qismidir
163
. 
Determinizm va indeterminizm o‘rtasida, masalan, Lyuter, Svingli va 
Kantda o‘tish davri ta’limotlari mavjud: agar determinizm insonning empirik 
ravishda berilgan “tabiiy” tabiatiga to‘liq taalluqli bo‘lsa, unda uning axloqiy 
tabiati bu holda o‘ziga xos indeterminizm sifatida qaraladi. 
Spinoza fikricha, olam, aniqrog‘i, hissiyot olami ham, umumiy sabablar 
bilan ifodalanadi. “Tabiatning u yoki bu xatti-harakatisiz hech narsa mavjud 
bo‘lmay-di”
164
. Spinozaning ta’kidlashicha, olamda shafqatsiz determinizm 
hukmronlik qiladi. 
Axloqdagi