120
tashkilotlar va aniq odamlar ilmiy-amaliy faoliyati bilan chambarchas bog‘liqdir.
Olib borilgan axloqiy tushunchalardagi qat’iyatning har
xil turlarini tahlil qilish,
birinchidan, barcha axloqiy tizimlar qat’iyatning o‘ziga xos xususiyati bilan ajralib
turadi degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Ongni va xulq-atvorni belgilash
tashqi va ichki omillar bilan belgilanadi, ularning harakati har doim sababchi
shartli hisoblanadi.
Ikkinchidan, ilmiy an’anada qat’iyat har doim ijtimoiy hayot hodisalarini
oldindan belgilash maqomiga ega bo‘lib, ularni izohlash ilmiy ijodkorlik elementi
bo‘lib xizmat qildi.
Axloq qoidalariga kelsak, ma’lum bir alternativ mavjud:
ijtimoiy hodisalar yoki jarayonlarning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi yoki shartliligi
versiyalari taklif etilganda.
Axloq tarixida axloqiy ong nazariyasi, zavq, baxt, muvaffaqiyat va moddiy
farovonlikka intilish kabi tushunchalarning sababchi bo‘lishining
muhim rolini
ta’kidlash lozim. Biroq zamonaviy sharoitda axloqiylikni va diskursiv axloqni
muloqotni aniqlash jarayonlariga alohida o‘rin berilgan.
Ijtimoiy hayotning bir qator belgilashlarida axloqiy ma’no, axloqiy jihatdan
to‘g‘ri va mas’uliyatli xatti-harakatlarning maqsadlari bilan belgilanadigan
shaxslarning xulq-atvori va ongining axloqiy omili muhim o‘rin tutadi.
Determinizm jamiyatning turli sohalaridagi sabab-oqibat munosabatlari sifa-
tida bu odamlar munosabatlariga,
ularning iqtisodiy, siyosiy va madaniy
faoliyatlari almashinuviga asoslangan hodisalarning ijtimoiy paydo bo‘lishi
(genezisi)ning murakkab jarayonidir. Bu jarayon vujudning tabiiy zonalarida
sababiylik jarayon-laridan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Insonning xulq-atvori sababchi hisoblanadi. Bu muammoni keltirib chiqa-
rishga asos beradi ‒ determinizmni insonning axloqiy
tanlov qilish qobiliyati va
uning harakatlar uchun javobgarligi bilan birlashtirishdir
165
.
Axloqdagi determinizm axloqiy tanlash erkinligini inkor etadigan va shaxs-
ning axloqiy xulq-atvorini sabablilik nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqadigan
tushuncha. Determinizmning teskari tomoni ‒ axloqiy erkinlikning so‘zsiz
mustaqilligini shaxs-ning asosiy ifodasi deb e’lon qiladigan indeterminizm.
Shunday qilib, axloqshunos-likdagi determinizm va indeterminizm muammosi
mohiyatan muhim va asosiy savolni taxmin qiladi: axloqiy tanlovning asosi nima
oldindan belgilab qo‘yilgan zarurat yoki erkinlik.
Deterministlar erkinlikni inkor etadilar. Ularning ba’zilari dunyodagi hamma
narsa
Olam qonunlariga, shu jumladan, axloqqa bo‘ysunadi deb ta’kidlaydilar.
Qonunlarni bilib, siz hodisalarni bashorat qilishingiz mumkin. Agar hozirgi paytda
odamlarning xatti-harakatlarini oldindan aytib berishning iloji bo‘lmasa, kelajakda,
bu haqda ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lgach, bashorat qilish mumkin bo‘ladi. Inson
dunyo taraqqiyotini umumbashariy oqilona maqsad sari yo‘naltiruvchi Koinotdagi
amaldagi qonunlarga muvofiq harakat qiladi. Bu kosmik teleologiya etikasidir.
165
Ларькина Л.А. Детерминизм и этическая обусловленность. // Автореферат дисс... кандидата филос.
наук. - Саранск.2005, 32 с.
121
Boshqa deterministlar axloq biologik evolyutsiya bilan belgilanadi va inson
evolyutsiyasi rivojlanishining natijasidir, deb ta’kidlaydilar. Bu evolyutsion axloq
deb ataladi.
Ba’zi deterministlar axloqiy tanlov insonning
ongsiz ravishda zavq va
baxtga intilishi bilan belgilanadi degan fikrga qo‘shilishadi. Bu gedonizm va
evdemonizm etikasidir.
Shunday qilib, barcha deterministik tushunchalar nuqtayi nazaridan odam
axloqiy tanlovni erkin emas, balki inson ustidan hukmronlik
qiladigan va uning
axloqiy xatti-harakatlarini belgilaydigan ma’lum kosmologik, biologik va psixolo-
gik qonunlar ta’siri ostida amalga oshiradi. Deterministlarning aytishicha, inson
o‘zini nafaqat uning xohish-istaklari va harakatlaridan xabardor bo‘lganligi uchun
o‘zini erkin deb biladi, lekin u ularni keltirib chiqargan sabablarni bilmaydi. Masa-
lan, tanlagan vaziyatda inson harakat maqsadini tanlaydi,
u uchun jozibali
daqiqalar yig‘indisi va qiyinchiliklar yig‘indisi o‘rtasidagi farq maksimal darajada
bo‘ladi, lekin shu bilan birga tanlangan maqsadning qiymatini belgilaydigan
ma’lum tabiiy va madaniy omillar mavjudligini unutishi mumkin. Binobarin, uning
tanlovi ichki jihatdan besamar emas, balki tashqi sharoitlar bilan belgilanadi.
Boshqa tomondan,
Do'stlaringiz bilan baham: 
