Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

1.
 
Tayoqchasimon viruslar. 
Bu guruhga kiruvchi viruslar to‗g‗ri, 
bukilmaydigan, mo‗rt, silindr shaklida bo‗lib, ular tamaki chiporlanish 
kasalligi viruslari guruhi deyiladi. Bu guruhga uzunligi 130- 300 nm, eni 
20 nm ga yaqin viruslar kiradi. 
2.
 
Ipsimon 
viruslar. 
Ipsimon 
viruslar 
zarrachalari 
oson 
b
ukuluvvchan, elastik va bir-biri bilan matashish xususiyatiga ega 
bo‗ladi. Ipsimon viruslarning eni 10 nanometr atrofida bo‗lib, uzunligi 1 
mikronga etishi mumkin. 
Viruslarning ipsimon shakli faqat o‗simlik virusiga xos deb hisoblanar 
edi. Ammo keyingi vaqtlarda DNK va RNK tutuvchi bakteriofaglarning 
ham ipsimon shakllari topildi. 
3.
 
Sharsimon viruslar
. Bu guruhga juda ko‗p hayvon, o‗simlik, 
hashorat, zamburug‗, suvo‗tlari va bakteriofag viruslari kiradi. 
Sharsimon virus zarralari ikosaedr tipida bo‗ladi. Bu xil virus 
zarralarining diametri 20 nm dan 130 nm gacha etishi mumkin Bu 
guruhga bakteriya, o‗simlik, hayvon va odamlarda kasallik tug‗diruvchi 
viruslar kiradi. 
4.
 
Tuxumsimon (uzunchoq oval) viruslar
. Bu guruhga kiruvchi 
viruslardan beda chiporlanishi virusini (20 X 60 nm) ko‗rsatish mumkin. 
5.
 
Murakkab viruslar
. Bu guruhga biologiyasi va morfologiyasi juda 
xilma 

---

76 
xil, yuqorida keltirilgan viruslardan o‗zining murakkab tuzilishi bilan 
farqlanadigan viruslar kiradi. Miksoviruslar (gripp, OIS virusi, qushlar 
o‗lati virusi va boshqalar) shu guruhga kirib, ancha katta (100-250 nm) 
va kompleks struktura hosil qiladi. Miksoviruslarga xos xususiyatlardan 
biri polimorfizm va virus zarrachasi ichida spiral strukturasiga ega 
nukleoproteid ipining borligidir. 
Kolbasimon viruslar ham murakkab viruslar guruhiga kirib, virus 
zarrasiga ikki morfologik - bosh va dum qismi borligi bilan 
harakterlanadi. Bu guruhga ko‗pgina bakteriya, aktinomisset viruslari 
chechak va ba‘zi hayvon viruslari kiradi. 
Hozirgi vaqtda fizik-kimyoviy, fizika va immunokimyo metodlari 
yordamida viruslarning nozik strukturalari o‗rganilmoqda. Viruslar 
morfologiyasi va ultrastrukturalarini o‗rganishda, ayniqsa elektron 
mikroskop muhim ro‗l o‗ynaydi. Tadqiqot natijalaridan ma‘lum 
bo‗lishicha, etilgan virus zarrachalari - virionlarini asosan ikki to‗rga: 
oddiy va murakkab virionga bo‗lish mumkin. o‗z navbatida oddiy 
virionlarning ikki tipi mavjud bo‗lib, bulardan birinchisi sferasimon, 
ikkinchisi esa tayoqchasimon viriondir. Tayoqchasimon virionlar o‗z 
navbatida tayoqchasimon va ipsimon viruslarga bo‗linadi. 
Virionning oqsil pardasi ko‗pincha kapsid, ichidagi nuklein kislotasi 
bilan birga nukleokapsid deb ataladi. Kapsidni tashqil qiluvchi elementlar 
kapsomyer deyiladi. Kapsomyerlar bir xil polipeptid zanjirlaridan tuzilgan 
agregatlardir.