3.6.
Bakterialarning morfologiyasi
Yaqingacha bakteriya hujayrasi sfyera, silindr yoki spiral shaklga ega
deb qaralgandi. Bakteriyalar – lotincha so‗z bo‗lib, tayyokcha degan
ma‘noni bildiradi. Bakteriyalar odam va hayvonlarning kasallanishlariga
sababchilar orasida katta o‗rin to‗tadi. Ular kengroq o‗rganilgan shuning
uchun bakteriyalarni tasvirlashga ko‗prok e‘tibor beriladi. Bakteriyalar bir
hujayrali xlorofillsiz prokariot turli organizmlardir. Tashqi ko‗rinishi
jihatidan to‗rtta asosiy guruhlarga bo‗linadilar:
1.
Kokkalar - sharsimonlar.
2.
Bakteriyalar va basillalar-tayyoqchasimon.
3.
Vibrion va spirillalar-buqilgan va spiralsimon.
4.
Xlomidobakteriyalar- ipsimon guruhlarga bo‗linadi.
Kokkalar (lotincha kokus-don) sharsimon bakteriyalardir. O‗zaro
joylashishiga qarab qo‗yidagilarga bo‗linadi:
A.
Monokokkalar-(mono-grekcha so‗z bo‗lib, bir yakka ma‘nosini
bildiradi) bo‗lingandan keyin har kaysisi aloxida joylashadi.
B.
Diplokokklar (di-grekcha so‗z bo‗lib, ikki juft degan ma‘noni
bildiradi) bir tekislikda bo‗linadi va juft-juft bo‗lib joylashadi.
V. Tetrakokkalar-( tetra –grekcha to‗rtta o‗zaro pyerpendiqo‗lyar ikki
tekislikka bo‗linadi va to‗rttadan joylashadi.)
G. Streptokokkalar-( streptus-grekcha so‗z bo‗lib, zanjir ma‘nosini
bildiradi) zanjirsimon joylashgan kokkalardir.
D. Sarsinalar – (sarsio-lotincha so‗z bo‗lib, bog‗layman ma‘nosini
bildiradi) o‗zaro pyerpendiqo‗lyar, uch tekislikka bo‗lingan kokkalar, ular
8-16dan to‗p-to‗p bo‗lib joylashadi.
61
S. Stafilokokalar-(stafilokokkuz-lotincha so‗z bo‗lib, shingil ma‘nosini
bildiradi). Tartibsiz bo‗linib, uzum shingili shaklida joylashadi(1-rasm).
Tayokchasimon – o‗z navbatida uchga bo‗linadi: bakteriyalar, spirilla
va spiroxetalar.
Bakteriyalarga spora hosil qilmaydigan, basilalarga spora hosil
qiladigan tayoqchasimon mikroorganizmlar, klostridiyalarga ham spora
hosil qiladigan ipsimon, tayoqchasimonlar kiradi. Tayokchasimon
bakteriya va basilalar kokklar singari uzunasiga juft-juft bo‗lib
joylashganda, diplobakteriyalar yoki diplobasilalar deyiladi, zanjir bo‗lib
joylashsa, streptobakteriyalar yoki streptobasilalar deb ataladi.
Tayoqchasimon bakteriyalarning ayrimlari tashqi ko‗rinishi bilan bir-
biridan ancha farq qiladi. Qat‘iyan silindir shaklidagi bog‗chasimon,
uchlari tuntoq va shunga o‗xshash tayoqchalar ma‘lum.
Klostridiyalar ( klostyer-grekcha so‗z bo‗lib, yig‗ ma‘nosini bildiradi)
bu gruppaga spora hosil qiladigan va spora hosil bo‗lishda ularning o‗rtasi
kengayib yoy shaklini oladigan mikroorganizmlar kiradi.
Spiralsimon bakteriyalar-bularga vibrionar (vibrio-lotincha so‗z bo‗lib,
buralgan ma‘nosini bildiradi) Ikki-uch va hatto beshtagacha buramali
mikroorganizmlar kiradi.
Xlomidobakteriyalarda odam va hayvonlarda kasallik ko‗zg‗atadigan
mikroorganizmlar bo‗lmaydi. Ularga tiniq suv omborlarida yashaydigan
oltingugurt va temir bakteriyalar kiradi.
Elektron
mikroskop
va
ultramikrotom
kashf
qilinguncha,
mikroorganizmlarning tuzilishini o‗rganish qiyin bo‗ldi. Bakteriya
hujayrasi qobik, protoplazma va o‗zakli moddalardan iborat. Bulardan
tashqari, ayrim bakteriyalarda doimiy bo‗lmagan harakatlanish organlari-
xivchinlar, noqulay sharoitida tyerining saqlab qolish vazifasini
bajaradigan g‗ilof ham bo‗ladi.
62
Do'stlaringiz bilan baham: |