Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Xemosintez. 
Xemosintez jaroyonida karbonat 
angidridning o‗zlashtirilishi tashqi anorganik moddaning oksidlanishidan 
hosil bo‗lgan elektron hisobiga boradi. Ushbu jarayon o‗tgan asrning 
oxirida rus olimi S.N. Vinogradskiy tomonidan ta‘riflanib 
anorgooksidasiya jarayoni deb ataladi. Xemoavtotroflovchi organizmlarga 
bakteriyalar kiradi. Nitrifikatorlar, karboksidobakteriyalar, oltingugurt 
bakteriyalari, sianabakteriyalar, temir bakteriyalari va vodorod 
bakteriyalari xemosintezlovchi organizmlar bo‗lib hisoblanadi. Ular 
oksidlanadigan substratlarning Ya‘ni: NH
3
, CO, H
2
S, S , Fe va H
2
nomlari bilan ataladi. Bular ichida obligat va fakultativ 
xemoavtotroflar uchraydi. Fakultativ xemoavtotroflarga 
karboksidobakteriya bilan vodorod bakteriyasi kiradi. Bu organizmlar 
karbonat angidridni o‗zlashtirishda, organik modda bo‗lmaganida CO
2
va vodorodning oksidlanishi natijasida hosil bo‗lgan energiyadan 
foydalanadi, organik modda bo‗lganida esa oziqlanishning getyerotrof 
fiksasiyasiga o‗tadi. Fotosintez va xemosintez jarayonida, uglerodning 
asosiy manbai bo‗lib, ko‗mir kislotasi hisoblanib, CO
2
geterotrof usulda 
o‗zlashtirilib, tayyor uglerod 
bog‗lariga birikadi. Mikroorganizmlarda
kechadigan 
geterotrof jarayonini dastlab A.F. Lebedov
tomonidan aniqlandi. Bu jarayonda karbonat angidridning 
akseptori bo‗lib turli organik kislotalar ko‗pincha pirouzum kislotasi 
hisoblanadi. 
CH
3
- COCOOH - CO
2
+ COOHCH
2-
COCOOH 
Otquloq sirka kislotasi 

---

121 
Mikroorganizmlarning 10 % dan ko‗proq biomassasi CO
2
hisobidan 
hosil bo‗ladi. 
Metan hosil bo‘lishi
. Metanning biologik yo‗l bilan, hosil bo‗lishi 
botqoqliklarda 
ko‗llarining 
il 
yotqiziqlarida 
kavsh 
qaytaruvchi 
hayvonlarninig shirdonlarida CO
2
va bir atomli uglerod birikmalarining 
metanli bijg‗ishi natijasida bo‗ladi. Tuproqda metan hosil bo‗lishining 
dastlabki bosqichi organik moddalarning anaerob sharoitida vadorod ajralib 
parchalanishi natijasida bo‗ladi. Metan hosil qiluvchi mikroorganizmlar 
ikkilamchi anaeroblar hisoblanadi, chunki ular boshqa anaeroblar 
tamonidan hosil qilingan moddalarni qayta ishlaydilar. 
Metan asetatdan yoki CO
2
va CO chumoli kislotasi va metanollarning 
vadorod bilan qaytarilishi natijasida quyidagi: CO
2
+4H
2-
-CN
4
+2H
2
O 
sxema asosida hosil bo‗ladi. 
Tabiatdagi metanning 1/3 qismi CO
2
ning qaytarilishi tufayli hosil 
bo‗ladi. Metanli bijg‗ij jarayonini qo‗zg‗atuvchilardan 
Methanosarcina 
barkeri 
keng tarqalgan. Metan hosil qiluvchi bakteriyalar geterogen bo‗lib 
ular sharsimon, tayoqchasimon, spirallar va sarsinalardir. Metan hosil 
qiluvchi barcha bakteriyalar prokariot organizmlar bo‗lib arxebakteriyalar 
kenja olamiga mansubdir. 
Metanning oksidlanishi biologik jarayon bo‗lib u metonegenez 
xududlarda neft va gaz konlarida o‗ta nam tuproq va botqoqliklarning 
yuzasida bo‗ladi. Anaerob qatlamda hosil bo‗lgan metanni yuqori 
qatlamda joylashgan oksidlovchi bakteriyalar CO
2
gacha oksidlaydi. 
CH
4
-CH
3
OH 
CHOH – HCOOH 
CO
2
Metanni oksidlovchi organizmlar metilotroflar nomi bilan ataladi. Bu 
organizmlar ichida obligatlar bo‗lib ular uglerod manbai sifatida metanni 
yoki uning hosilalari metanol, metilamin kabilardan foydalaniladi. 
Obligat 
mitilotroflarga 
Methylomonadaceae 
oilasining 
Methylomonas
, 
Methyljcoccus va Methylosinus 
avlodining vakillari kiradi. 

---

122 
Fakultativ metilotroflarga prokoritlardan tashkari bir hujayrali 
zamburug‗lar ham uchraydi. Metilotrof achitkilar quyidagi 
Pichia va 
Hansenula 
avlodlarining vakillaridir. Ular ichida eng yaxshi o‗rganilgan 
tur 
Candida boidinii 
hisoblanadi. 
Atmosferatdagi korbanat angidrid mikdorining doimiy bo‗lib turishi 
va uning to‗ldirilish manbai, o‗simlik qoldiklarining parchalanib 
mineralizasiyalanib turishidir. O‗simlik qoldiklarining mikroorganizmlar 
tomonidan 
parchalanib, 
mineralizasiyalanib, 
fotosintez 
uchun 
foydalanilgan korbanat angidridning o‗rnini to‗ldirilmaganda edi , 
atmosferat hovosi tarkibidagi CO
2
qachonlardir tugab yerda xayot to‗xtashi 
lozim edi. O‗simlik to‗kimasi tarkibiga kirgan organik moddalarning 
murakkabligi va mikroorganizmlar tomonidan parchalanishiga ko‗ra 
quyidagi guruxlarga bo‗lish mumkin. 
1.
Suvda yeriydigan birikmalar-spirt, qand va organik 
kislotalar. 2.Kam eriydiganlari –gemisellyulozalar. 
3.
Erimaydigan –kraxmal, pektin, kletchatka, mum, yog‗lar, 
uglevodorodlar, qora moylar . 
4.
Mustahkam birikmalar –lignin .