|
5-
Bo‘lim. TUPROQ BIOLOGIYASINING EKOLOGIK
ASPEKTI.
Ekologiya organizmlarni tashqi muhit bilan aloqasini o‗rganadigan
fan sifatida 19 asrda vujudga keldi va tashqil topdi. Bu vaqtda
mavjudotlarning ko‗pligi hamda yashash sharoitlari xaqida ma‘lumotlar
to‗plangan edi. Ularning tuzilishi va rivojlanishidan tashqari tashqi muhit
bilan aloqasi ham maxsus qonuniyatlar asosida har taraflama o‗rganilishi
kerak edi.
―Ekologiya‖ terminini fanga kiritgan olim nemis zoologi Yernest
Gekkel hisoblanadi. Ekologiya fani boshka hamma fanlarning
yutuqlaridan foydalanadi va ularning ilmiy natijalarini bir-biriga
bog‗lagan hollarda jamiyatning xayotiy masalalarini xal qiladi. Hozirgi
kunda ekologiya tarmoqlangan fanlar tizimiga ajraldi. U barcha
mavjudotlarga
taalluqli
bo‗lgan
atrof-muhitning
bog‗lanish
qonuniyatlarini o‗rganuvchi (o‗simliklar ekologiyasi, agrnomik ekologiya
va xakozo) kenja ekologiyaga bo‗linadi. Shu bilan birga keyingi yillarda
bioximik ekologiya, fiziologik ekologiya qishloq xo‗jaligi ekologiyasi va
boshqalar ham rivoj topmoqda. Ma‘lumki har bir organizm
boshqalaridan ajralib, yakka holda
125
yashamaydi. Shuning uchun ma‘lum bir sharoitning o‗zida yashovchi bir
nechta organizm ekologiyani o‗rganishda har xil fanlarni, Ya‘ni botanika,
zoologiya, genetika biogeografiya fanlari jalb qilishi mumkin. Organizm
o‗zi yashaidigan atrof-muhit bilan chambarchas boglangan bo‗lib,
yagona tizmni, Ya‘ni ekosistemani tashqil qiladi. Hozirgi vaqtda juda
ko‗p o‗simlik va hayvonat turlarini hayoti ekologik nuktai nazaridan
yaxshi
tekshirilmagan
o‗rganilmagan.
Ekosistema
(ekotizim)-
ekologiyadagi eng asosiy o‗rganuvchi omil hisoblanadi. Qishloq xo‗jaligi,
shu jumladan dehqonchilikning ham o‗z ekologiyasi va ekosistemasi
mavjuddir,qishloq xo‗jaligida ekologik tizimga (ekotizimga) ta‘sir
ko‗rsatuvchi omillarni ijobiy tomonga o‗zgartiruvchi tadbir-qishloq
xo‗jaligini
jadallashtirish
hisoblanadi.
Jadallashtirishnnig
asosiy
yo‗nalishlari, yerlarni meliorasiya qilish hamda fan yutqlarini
dexqonchiliqqa joriy qilishdir, biroq jadallashtirish vositalari xozirgi
vaqtda ekologik talablarni hisobga olmagan holda ko‗llanilmokda.
Paxtachilikda texnologik intizomning buzilishi hamda agronomik
tadbirlarni o‗z vaqtida va sifatli bajarmaslik salbiy ekologik oqibatlarga
olib kelmokda. Masalan, tuproqqa ishlov berishni sifasiz o‗tkazish,
haddan tashqari mineral o‗g‗itlar solish, zararkunandalarga qarshi zaharli
moddalarni ko‗plab qo‗llash, meliorasiya ishlarini bajarshi natnjasida yer
sathi va ostidagi sizot suvlar ifloslanmoqda, eroziya paydo bo‗lmoqda,
tuproq unumdorligi pasaymoqda, yerlar sho‗rlanib ishdan chiqmoqda.
Ma‘lumki, respublikamizda suv ta‘minoti qoniqarli emas. Bu esa
qishloq xo‗jaligi ekinlari hosildorligi kamaytirmoqda. Respublikamizdagi
umumiy suv miqdori aniq bo‗lib to‗rgan bir vaqtda yerlarni
uzlashtirishni
rejalashtirish
ekologik
mutanosiblikni
buzmokda.
Mirzacho‗lni o‗zlashtirish tarixini eslaylik, sug‗orish me‘yorlariga amal
qilmaslik, meliorativ tadbirlarni qo‗llamaslik natijasida sizot suvlarini 17-
20 m dan 2-3 metrgacha ko‗tarilib ketishi ro‗y berdi. Natijada ko‗pgina
maydonlarda ikkilamchi sho‗rlanish vujudga keldi. Bunday hodisalar
suvdan foydalanishni samarali usullarini ishlab chikishni talab qilmokda.
Hozirgi ma‘lumotlarga ko‗ra Respublikamizdagi kuchli va o‗rtacha
sho‗rlangan yerlar 1-
126
1,3 million gektarni tashqil qiladi. Bu yerlardagi zaharli tuzlarni yuvish
uchun har yili 5 dan 7 kub km gacha suv sarflanishi kerakligi hisob-kitob
qilingan. Agar biz kelgusida yangi yerlarni o‗zlashtirsak, ular
meliorasiya jihatdan noqulay bo‗lganligi sababli, zaharli tuzlarni yuvish
uchun yanada ko‗p suv sarf bo‗ladi. Suvga bo‗lgan talab tobora ortib,
tanqislik tug‗diradi. Paxtachilikda ishlatiladigan
mineral ozuqa
elementlarining tuproqqa solingandan keyin o‗simliklar tomonidan
o‗zlashtirish darajasi pastdir. Masalan, azot 40-50 foiz, fosfor 15-20,
kaliy 50-60 foiz o‗zlashtiriladi.Bu o‗g‗itlarning qolgan qismi shu
tuproqlardan yuvilib zovurlarga, keyin daryolar va boshqa suv
havzalariga oqib tushadi. Bundan tashqari qishloq xo‗jaligida f kasallik
va zararkunundalarga qarshi qo‗llanilayotgan kimyoviy vositalar ham
atrof muhitning ifloslanishiga sabab bo‗lmoqda.
Yuqorida
ko‗rsatilgan
ma‘lumotlar
agroekologiya
fanini
tuproqshunoslik, dehqonchilik, meliorasiya, agrokimiya boshqa fanlar
bilan aloqada ekanligini ko‗rsatadi.
Bundan tashkari o‗simliklarni ximoya qilishda zararkunanda va
kasalliklarga qarshi kurashish uchun zaharli moddalarni qo‗llash
natijasida ko‗pgina salbiy oqibatlar kelib chiqmoqda. Demak,
agroekologiya fanini entomologiya va fitopotologiya fanlari bilan
aloqador ekanligini ko‗rsatadi.
Agroekologiya muammolarini hal qilish uchun bu yo‗nalishdagi
asosiy toifa va terminlarni belgilab olish katta ahamiyatga ega.
Tabiiy muhit-atrof muhitning bir qismi bo‗lib, yerda va uning
atrofida mavjud bo‗lgan tabiiy matyerial jismlar, fizik, ximik va biologik
hodisa va jarayonlar.
Antropogenez-tabiiy landshaftlarni antropogen omillar ta‘sirida
o‗zgarishi. Texnogen ekotizim- texnogen omillar ta‘sirida tirik
organizmlar va muhitning funksional tizimini kelib chiqishi.
Geosfera-tabiiy landshaftlar yoki yerning geografik qatlami, Ya‘ni
litosfera, gidrosfyera, atmosferat va biosferaning pastkn qismi hamda ular
bir-birlari bilan uzviy aloqadadir.
127
Biosfera-yer
sharining
ustki
qatlami
bo‗lib,
u
yerda
mikroorgannzmlar, o‗simlik, hayvon va inson hayoti mujassamlangan.
Biogeosfyerada energiya manbai bo‗lib, quyosh radiasiyasi hnsoblanadi.
Agrobiosenoz-bu
ekosistemaning
inson
faoliyati
natnjasida
o‗zgargan aloqasidir. Agrobiosenozni boshqarish agronomiya fanlar
majmui agroximiya, tuproqshunoslnk, o‗simliklar fiziologiyasi va
bioximiyasi,
dexkonchilik,
meliorasiya
va
kishloq
hujaligi
metyerologiyasn fanlari bilan amalga oshiriladi.
Qishloq hujaligi insonning atrof-muhitga ta‘sir qiluvchi eng kuchli
omili hnsoblanadi. Qishloq hujaligi korxonalari, dala, em-xashak,
sabzavot, uzum, g‗o‗za va boshka eknnlar-bu agronomik ekosistemada va
antropogen omil natijasida vujudga kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
