Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

III. XULOSA.

IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI.




KIRISH
“Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri boʻlgan oʻzbek tili xalqimiz uchun milliy oʻzlik va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho maʼnaviy boylik, mamlakatimizning siyosiy-ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy taraqqiyotida gʻoyat muhim oʻrin egallab kelayotgan buyuk qadriyatdir”¹. Oʻzbek tili birliklarini (jumladan, barcha soʻz turkumlariga oid lug‘aviy birliklarni) fonetik, fonologik, morfonologik, leksik, semantik, stilistik, pragmatik jihatdan oʻrganish keng koʻlamda amalga oshirilmoqda. Binobarin, bu borada hal etilishi va chuqur oʻrganilishi lozim boʻlgan muammolar anchagina. Bugungi kunda boʻlayotgan jamiyatdagi oʻzgarishlar, taraqqiyot tilimizda ham oʻz aksini topmoqda. Tilning muhim elementi hisoblanadigan soʻzning lingvistik tabiati, shakl va ma’no xususiyatlari, uning nutqiy jarayonda tutgan oʻrni qadimdan tadqiqotchilarning diqqatini tortib kelmoqda. Soʻzlarning inson, narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holat singarilarni ifodalashdagi oʻziga xos jihatlarini belgilash maqsadida ularni muayyan guruhlar va turkumlarga ajratgan holda tahlil etish borasida tilshunoslar yakdildirlar. Oʻzbek tili leksik-grammatik tizimida alohida xususiyatlarga ega boʻlgan olmoshlar ham soʻz turkumlari orasida mustaqil guruh sifatida e’tirof etib kelinmoqdaki, bu e’tirof ma’lum nazariya asoslarga ega. Soʻz turkumlarining, jumladan olmoshlarning oʻzbek tilshunosligida oʻrganilishi haqida S.Ashirboyevning “Oʻzbek tili grammatik qurilishining oʻrganilish tarixidan (1875-1917 yillardagi rus turkologlari asarlari asosida)” mavzusida yozilgan nomzodlik dissertasiyasi va J.Eltazarovning “Soʻz turkumlari haqida lingvistik nazariyalar” nomli monografiyasida ma’lumotlar batafsil berilgan. Hozirgi oʻzbek tilidagi olmoshlar masalasida X.Komilovaning “Oʻzbek tilida son va olmosh” asari va I.Suyarovning “Hozirgi oʻzbek adabiy tilida olmosh” mavzuidagi nomzodlik dissertasiyasi yirik tadqiqotlardan boʻlib hisoblanadi. Ushbu ishlarda olmoshlarning lingvistik tabiati, ayniqsa, grammatik xususiyatlari toʻg‘risida atroflicha mulohazalar yuritilgan, stilistik xususiyatlariga ham qisman toʻxtalib oʻtilgan.

O.Yusupovaning “Oʻzbek tilida olmoshlarning funksional-stilistik xususiyatlari” nomli dissertasiyasi oʻzbek tilshunosligida olmoshlarning tutgan oʻrni ularning funksional-stilistik xususiyatlarini tahlil etgan. Tilimizda boshqa soʻzlarga nisbatan olmoshlar son jihatdan ozchilikni tashkil qiladi. Hozirgi adabiy tilimizda ularning soni taxminan yuzta atrofida. Shunday boʻlsa ham, universalligi va qoʻllanish chastotasining faolligi bilan boshqa soʻz turkumlaridan jiddiy farqlanadi².

M.Hamroyevning “Hozirgi oʻzbek tilidagi koʻrsatish olmoshlarining funksional – semantik xususiyatlari” nomli monografiyasi hozirgi oʻzbek tilidagi koʻrsatish olmoshlariga bagʻishlangan boʻlib, unda olmoshning bu turi yangicha nuqtai nazar bilan talqin qilingan.

Oʻzbek tilshunosligida mustaqil soʻz turkumlaridan sanaladigan olmoshlar yuzasidan bir qator ishlar amalga oshirilgan. Ularda olmoshning turlari aniqlangan, ma’noviy xususiyatlari yuzasidan kuzatishlar olib borilgan, mazkur soʻz turkumini yaxlit hodisa sifatida tadqiq etish yoʻllari koʻrsatib berilgan.