Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti tilshunoslik kafedrasi

4. Asar syujetiga asos bo'lish funksiyasi. Ko'pgina satirik asarlar, ayniqsa masallarning syujeti biror maqol yoki ibora asosiga quriladi. Masalshunos olim Sh.Xolmatovning kuzatishlari shunj ko'rsatadiki, xalq maqollarida, iboralarda ifoda etilgan chuqur falsafiy, axloqiy-didaktik mazmun masallarda majoziy obrazlar yordamida konkretlashadi. Masal janridagi asarlarning syujetiga iboralar mazmunining asos bo'lishi o'zbek mumtoz adabiyotida ham keng tarqalgan edi. Bunga Gulxaniyning “ Zarbulmasal “ ga kirgan hikoyatlar yaqqol misol bo'la oladi. Ana shu masallar ta'sirida yuzaga kelgan Xamsa asarida ham iboralar yordamida “ qisaadan xissa chiqariladi “. Masalan, Xamsaning “ O'qish kitobi “ ga kirgan “ Toshbaqa bilan chayon “ hikoyati quyidagi “ xissa “ bilan yakunlangan:
Xissa: kimki g'ayrni ulfat edar,
O'z-o'zicha boshiga kulfat edar.
5. Sarlavha bo'lish funksiyasi. Fikr va his-tuyg'uning sershira ifodasi bo'lgan iboralar badiiy va publitsistik asarlarda, kinofilmlarda sarlavha funksiyasini bajaradi. Masalan, yozuvchi Omon
Muxtor o'zining romanlaridan birini “ Egilgan bosh “ deb atagan. Bu asarga “ Egilgan boshni qilich kesmaydi “ degan xalq maqoli epigraf qilib olingan. Sarlavhaga chiqarilgan frazema ko'pincha o'sha asar matni tarkibida ham qo’llanadi. Masalan, yozuvchi Shuhratning “ Oltin Zanglamas “ romani so'nggida asarning bosh qahramoni Sodiq haqida “ U oltin odam edi: Oltin esa zanglamaydi. Er yiyit el uchun tug'iladi, el uchun o'ladi “ – deyilgan. ( Shuhrat. Oltin zanglamas )
6.Bob yoki epizodning tugallanmasi bo'lish funksiyasi. Frazemalar voqea-hodisa yoki predmetni qisqa va lo'nda tarzda xarakterlay olish xususiyatiga ega bo'lgani uchun ularning badiiy asarning yoki, asardagi biror bobning tugallanmasi, yakuni tarzida qo'llash ham mumkin. Hamid Olimjonning “ Zaynab va Omon “ poemasi boblarining so'nggida iboralarning xulosalovchi fikr ifodasi sifatida qo'llangani tez-tez ko'zga tashlanadi. Masalan, birinchi bo'limining 3- va 4- boblari quyidagicha xulosalangan:
Shudir yetgan qiz ko'ksini oq
Va yigitning ko'kragini tog'.
Ko'ngil qushi talpinib qoldi,
Yuragiga o't yonib qoldi.
( Hamid Olimjon.Zaynab va Omon )