Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti tilshunoslik kafedrasi

3. Frazemalarning okkazional uslubiy funksiyalari
Frazemalarning okkazional funksiyalari ularning uzual qo'llanishidan farqli o'laroq faqat muayyan matnlardagina ro'yobga chiqadi. Ular frazeologik birlikning “ tabiiy) (uzual) funksiyalarini to'ldiruvchi xususiyatga egadir, chunki okkazional funksiyalar fraziologik birliklarning uslubiy jihatdan potensial imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi.Frazeologik birlikning okkazional uslubiy funksiyalari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin.
1. Satira va yumor hosil qilish funksiyasi. Frazemalar yumor va satira vositalari orasida alohida o'rin tutadi. Bu esa frazemalarning ichki tabiati bilan bog'liq, chunki ko'pgina iboralarning semantik tarkibida hazil, mazah, kesatiq, piching singari ma'no ottenkalari bo'ladi. Masalan, “ mosh yegan xo'rozday “, “ nur yog'ilib turmoq “ iboralari G'afur G'ulomning “ Shum bola” qissasida shunday funksiyani bajargan:
Ichkari tomondan uzun malla to'n, oq salla, sag'ri kovush kiygan, qo'llarida ming donali tasbeh, ko'zlariga surma tortgan, uzun mosh-guruch soqolli, xushmo'ylov, mosh yegan xo'rozday qizil yuzlaridan “ nur yog'ilib “ turgan... hasta eshon... chiqib keldilar “ (G'.G'ulom. Shum bola).
Iboralar personaj nutqini, uning so'zlash ohangidagi yumoristik yoki saturik ohangni ta'kidlash vositasi bo'ladi. Masalan, “ Nonini tuya qilmoq “ iborasi “ Shum bola” qissasida shunday xususiyatga ega bo'lgan:
Salgina bosiq, salgina o'yinqaroq bo'lmasam, hammaning ham nonini tuya qilib bera olar edim. (G'.G'ulom. Shum bola)
Iboralar shuningdek, hazil, mazah uchun ham muhim vosita bo'ladi.
Masalan: Bo'rining bolasini hovlidagi o'rikka bog'lab qo'ygan edik. Arqonni uzib, xayr-mazurni nasiya qilib juftakni rostlab qolibdi. (X.To'xtaboyev.Sariq devni minib)
Iboralar kulgi va askiya ifodalash uchun ham xizmat qiladi. Kulgi xalqimizning yuksak istedodi-yu, cheksiz salohiyatidan, o'tkir zakovati-yu ulkan qobiliyatidan, latif xarakteri-yu zarif ta'bidan, dalolat beruvchi milliy xislatlaridan biridir.
Said Ahmadning “ Ufq “ trilogiyasidan olingan quyidagi matnda ibora mazmuni samimiy kulgi, askiya uchun xizmat:
Boqiyeva Teshaboy Mirzayevni ko'pchilik o'rtasida o’sal qilib qoldi. “Ko’zingiz Uchqo'rg'onni ko'rarkan-da. Bu o'n kunlikda ham sizni Uchqo'rg'ondan ko'radigan bo'lsak, naq Usmon otaning oldilarida po'stagingizni qoqamiz. Qani, ko'ramiz, qaysi brigada oldimizga tusharkan? (S.Ahmad.Ufq).