Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti odam va hayvonlar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi

Ichki tormozlanish
Shartli-reflektorli faoliyatning ichki tormozlanishida shartli ta’sir shartsiz ta’sir tomonidan quvvatlanmaydi, ya’ni o‘zining yurgizib yuboruvchi signal mohiyatini asta-sekin yo‘qotadi. Bunday tormozlanish tezkor va birdaniga rivojlanmasdan, sekin-asta, shartli reflekslar umumiy qonuniyati bo‘yicha rivojlanadi va shunchalik o‘zgaruvchan, dinamik bo‘ladi (3.3 - rasm). I.P.Pavlov ushbu holatini – shartli tormozlanish deb atagan. Uning fikricha, bunday

3.3 - rasm. ichki toromozla-nishni to‘planishi: (a) b.babkin, (b) i. perelsveyg, (v) p.anoxin, (g) p. kupalov, (d) e.asratyanlar bo‘yicha [l. voronin, 1965]: i – shartli qo‘zg‘atish markazi, ii – vaqtinchalik aloqa, iii – shartsiz qo‘zg‘atish markazi, iv – shartli refleksning tashqi tormozlanish manbai; binafsha rang va shtrix bilan tormozlanish jarayoni ko‘rsatilgan.

ishlab chiqilgan tormozlanish, shartli reflekslarning o‘z ichida, markaziy asab tizimlari ichida hosil bo‘ladi. Shartli tormozlanishning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

1) U, shartli refleks yoki salbiy signal xususiyati sekin-asta namoyon bo‘ladigan quvvatlanmaydigan qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida rivojlanadi;

2) Shartli tormozlanish o‘rgatishga (mashq qilishga) moyil. Tormozlangan shartli refleks o‘z-o‘zidan tiklanishi mumkin va bu xususiyat, yosh hayvonlar xulq - atvor tarbiyalashda juda muhim rol o‘ynaydi;

3) Shartli tormozlanish qobiliyatining turli ko‘rinishlari asab tizimining individual xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, tez qo‘zg‘aluvchan individiumlarda qiyin va sust rivojlanadi;

4) U, shartli refleksning ijobiy shartli signalni quvvatlovchi fiziologik kuchiga bog‘liq;

5) U, oldin shakllangan shartli refleksning kuchiga bog‘liq;

6) U, shartli refleks bilan hamkorlik qilishi mumkin. Bu holda tormozlanishdan chiqish hodisasi ro‘y beradi, ayrim xollarda esa, shartli va shartsiz tormozlanishning summatsiyasi natijasida ularning umumiy samarasi ko‘payishi mumkin.

I.P.Pavlov shartli tormozlanishni to‘rtta turga: 1) so‘nuvchi, 2) differensialashgan, 3) shartli tormoz va 4) kech qoluvchi tormozlanishga bo‘lgan.

1. So‘nuvchi tormozlanish, shartli signal shartsiz signal bilan quvvatlanmagan paytda rivojlanadi (3.4 - rasm). Masalan, hayvon doimo bir joyda ovqatlansa va keyinchalik shu joyda ovqat topa olmasa, u, bu joyga boshqa kelmaydi, chunki so‘nuvchi tormozlanish rivojlanadi.