|
Hayvonlar oliy asab faoliyati tiplari (I.P.Pavlov bo‘yicha).
2. Harakatchan tip. Bu tipdagi hayvonlarda qo‘zg‘alish bilan tormozlanish jarayonlari kuchli, ammo o‘zaro yaxshi muvozanatlashgan va harakatchan bo‘ladi. Bu hayvonlarda shartli reflekslar tez hosil bo‘lib, uzoq saqlanadi. Qo‘zg‘alish tormozlanish bilan va aksincha, tormozlanish qo‘zg‘alish bilan tez almashinadi. Bunday hayvonlar ta’sirotni nozik differensiatsiyalashga qodir, sharoitga tez moslashadi, mahsuldor bo‘ladi, ko‘proq o‘chraydi.
3. Inert tip. Bu tipda qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari kuchli, o‘zaro muvozanatlashgan, kam harakatchan bo‘ladi. YA’ni tormozlanish qo‘zg‘alish bilan va aksincha, qo‘zg‘alish tormozlanish bilan ancha sekin, sust almashinadi. Bunday hayvonlar yuvosh, kam harakat bo‘ladi. SHartli reflekslar sekinroq hosil bo‘ladi, ammo uzoq saqlanadi.
4. Nimjon tipda asab jarayonlari kuchsiz bo‘ladi. SHu sababli bu tip kuchsiz, nimjon tip deyiladi. Bu tipda qo‘zg‘alish ham, tormozlanish ham birmuncha kuchsiz bo‘ladi. Bunday hayvonlarda asab jarayonlarining muvozanatlashganligi va harakatchanligi turlicha bo‘lsa ham, bu jarayonlarning zaif bo‘lgani tufayli ular uncha ko‘zga tashlanmaydi. Nimjon tipdagi hayvonlar kam mahsuldor, qo‘rqoq bo‘ladi, ular tabiatda kamroq uchraydi. SHartli reflekslar ularda qiyinlik bilan hosil bo‘ladi, kuchli ta’sirotlardan oliy asab faoliyati tez bo‘ziladi, nevrozlar ko‘proq uchraydi. Bunday tipdagi hayvonlarni xo‘jalikda saqlash maqsadga muvofiq emas. I.P.Pavlov asab tizimining hayvonlarga xos deb ajratgan shu to‘rt tipi Gippokrat tomonidan odamlarda aniqlangan to‘rtta temperamentga mos keladi. Jumladan, qo‘zg‘aluvchan tip - xolerik, harakatchan tip - sangvinik, inert tip - flegmatik, nimjon tip – melanxolik temperamentliklarga mos keladi.
Hayvonlarni muntazam ravishda tegishlicha tarbiyalab, asab tizimi tiplarini ma’lum darajada o‘zgartirsa bo‘ladi. Jumladan, to‘g‘ri parvarish bilan qo‘zg‘aluvchan hayvonlarda qo‘zg‘alish bilan tormozlanishiga, nimjon tipdagi hayvonlarda asab hodisalarining kuchliroq bo‘lishiga erishish mumkin. Asab tizimining qayd qilingan shu to‘rtta tipi sof holda kam uchraydi. Odatda bir hayvonda asab tizimining bir necha tipiga xos bo‘lgan u yoki bu belgi turli darajada aralash holda uchraydi. Lekin biron-bir tipning belgilari boshqalarinikidan ustunroq bo‘lishi mumkin. Asab tizimining tiplarini bilib olish chorvador uchun katta ahamiyatga ega. Chunki hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish, ishlatishda va ular bilan muomala qilishda asab tizimining tiplarini, ya’ni hayvon xulq-atvorining o‘ziga xos tomonlarini inobatga olinishi kerak.
Qishloq xo‘jalik hayvonlarining asab tizimini ham shu to‘rtta tipga ajratish mumkin. Naslchilik ishlarini tashkil qilishda erkak hayvonlar asab tizimining tipiga alohida ahamiyat berishga to‘g‘ri keladi, chunki qo‘zg‘aluvchan tipdagi hayvonga yomon, qupol muomala qilinsa, asab tizimini kuchli qo‘zg‘altirilsa, uning "ko‘ziga qon to‘lib” (quturib)" ketadi, jinsiy reflekslar tormozlanib qoladi. Inert tipdagi hayvonlarda avvalo tashqi tormozlanish, so‘ngra jinsiy faollik kuzatiladi. Umuman olganda, bu tipdagi hayvonlar zaif bo‘ladi. Nimjon tipdagi hayvonlarda tashqi tormozlanish kuchli bo‘lganligi uchun ulardan naslchilik ishlarida foydalanish ancha qiyin. Harakatchan tipdagi hayvonlarda jinsiy reflekslar yaxshi, bir maromda kuzatiladi. Har-xil tipdagi hayvonlarning mahsuldorligi ham bir xil bo‘lmaydi. Qo‘zg‘aluvchan tipdagi sigirlarning ertalabki suti, kechqurungisiga nisbatan yog‘liroq bo‘ladi, degan ma’lumotlar bor. Bu sigirlarning sut mahsuldorligi nisbatan baland bo‘lsa ham, turli xil tashqi ta’sirotlar tufayli, ular sutini tez-tez kamaytirib turadi. Harakatchan tipdagi sigirlarning sut mahsuldorligi past, laktatsiya davri qisqa bo‘ladi. Otlarda o‘tkazilgan tajribalarda eng yuqori ish qobiliyati harakatchan tipdagi otlar uchun xosligi aniqlandi. Asab tizimining tipini bilish tibbiyot va veterinariyada ham katta ahamiyatga ega. Asab jarayonlari kuchli bo‘lgan insonlar va hayvonlarda immunologik jihatdan nisbatan faol, ya’ni kasaliklarga ancha chidamli bo‘ladi degan ma’lumotlar bor.
Odam oliy asab faoliyatining tiplari
Qadimdan odamlar bir-birini xulq - atvorida individual xususiyatlarni kuzatganlar. Qadimgi yunonlar davridan ma’lum bo‘lgan quyidagi 4 tipdagi mijoz: xolerik («xole» – o‘t-safro), sangvinik («sangvis» - qiziqqon), flegmatik («flegma» – shilimshiq) va melanxolik («melanxole» - qora o‘t-safro) hozirgi vaqtda ham ishlatiladi. Shunday qilib, qo‘zg‘aluvchanligi yuqori bo‘lgan, asabi tez taranglashadigan, serjahl, reaksiyalari kuchli bo‘lgan odamlarni xoleriklar, hayotning o‘zgaruvchan sharoitlariga o‘zining harakatlari muvozanatini saqlagan holda jonli reaksiya bilan javob beruvchi odamlarni – sangvinik deb atashgan. Muvozanatlangan xarakterli, hayot sharoitlarining o‘zgarishlariga o‘z munosabatini qiyin o‘zgartiradigan odamlarni – flegmatik; kuchsiz, qo‘rqoq, bir qarorga kela olmaydigan, ko‘ngli bo‘sh odamlarni – melanxolik deb atashgan.
Mijozlar to‘g‘risidagi ta’limotga qadimgi sharq mamlakatlarining olimlari va hakimlari ham katta ahamiyat berganlar. Ularning fikricha, uchta asosiy mijoz – issiq, o‘rtacha va sovuq mijozlar mavjud bo‘lib, odam o‘z mijoziga qarab hayot kechirishi, ovqatlanishi va kasal bo‘lganda davolanishi zarurligini aytganlar.
Odam oliy asab faoliyati to‘g‘risidagi nazariy bilimlari va klinik kuzatishlari oqibatida I.P.Pavlov, odam va hayvonlar uchun umumiy bo‘lgan 4 tip bilan bir qatorda, faqat inson uchun xos bo‘lgan yana 3 tip mavjudligi to‘g‘risidagi xulosaga kelgan. Bular 1) badiiy, 2) fikrlash va 3) o‘rtacha tiplar hisoblanadi.
1. Badiiy tip – birinchi signal tizimining nisbatan kuchli faoliyati bilan tavsiflanadi. Bu tipga mansub odamlavr fikrlash jarayonida sezish a’zolari orqali olingan atrof-muhit obrazlaridan foydalanadilar. I.P.Pavlovning ta’biriga ko‘ra, ular borliqni butunligicha, ya’ni qismlarga ajratmasdan qamrab oladilar.
2. Fikrlashli tip – bu tipga mansub odamlarda ikkinchi signal tizimining ishi sezilarli darajada kuchaygan, borliqdan boshqa narsalarga ham e’tiborni jalb qilish, ularni tahlil qilishga intilish, borliqni ayrim qismlarga ajratish, keyin esa bu qismlarni bir butun qilish qobiliyati keskin namoyon bo‘ladi.
3. O‘rtacha tip – bu tipga mansub odamlarda ikkala signal tizimi muvozanatlashgan bo‘ladi. Bu tiplarni chuqur o‘rganish nafaqat oliy asab faoliyati tiplari muammosi uchun, balki odam miyasining signalli faoliyati muammolari uchun ham ma’lumotlar beradi.
Tashqi va ichki muhitning turli signallariga odamda ham shartli refleks hosil qilish mumkin va tegishli sharoitlarda, bu reflekslar shartli va shartsiz tormozlanishga uchraydi. Atrof-muhit hodisalari va jismlar to‘g‘risidagi signallarni inson sezgi a’zolari orqali bevosita qabul qilib, analizatorlari yordamida ushbu axborotlarni tahlil va sintez qiladi.
Tashqi va ichki muhitni bevosita tasavvur qilish odam va hayvon uchun yagona bo‘lgan birinchi signal tizimini tashkil etadi. Lekin, odamda, mehnat faoliyati va ijtimoiy rivojlanish tufayli ikkinchi signal tizim, ya’ni so‘z bilan bog‘liq bo‘lgan tizim rivojlanadi va takomillashadi. Bu tizim yozma va og‘zaki so‘zni anglash hamda gapirish va yozishdan iborat.
Odamda nutqning rivojlanishi murakkab jarayon bo‘lib, gapirish uchun nafas mushaklari, hiqildoq mushaklari, til, halqum va lablar harakati uyg‘unlashishi kerak. Bu mushakli a’zolarning ishi yuqori darajada bir-biriga moslashmaguncha, bola so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qiladi. Shuning uchun, go‘dak bilan gaplashganda ham, unga gapirilayotgan va o‘rgatilayotgan so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
