Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

17-rasm. Bezchali tuklar: 
1, 2, 3 – pelargoniyaning bargini bandi (Pelargonium zonale); 4, 5 –qoraqatni (Ribes 
nigrum) barg yaprog‘i; 1 va 2 – sekret (efir moyi); 3 – kutikula yirtilishi;  
4 va 5 – spirt bilan tukchalardan efir moyi ajratib olingan. 
 
Savol va topshiriqlar: 
1. 
Ajratuvchi to’qimalarni aniqlab, belgilash va rasmi chiziladi. 
2. 
Ishni bajarilish tartibini nazorat qilish.  
 
 
9 – Mashg’ulot. 
ILDIZ  
 
Ildizning  funksiyasi.  Ildiz  o’simlikning  asosiy  vegetativ  organi  bo’lib,  u  ikki  funksiyani 
bajaradi:  birinchidan,  ildiz  o’simliklarni  tuproqda  tik  va  mahkam  ushlab  turadi  masalan, 

---

 
189 
makkajo’xorining  qo’shimcha  ildizlar  shu  xizmatni  o’taydi;  ikkinchidan  tuproqdan  suv  va 
mineral  tuzlarni  olib  turadi.  Bundan  tashqari  ildiz  organik  birikmalar  (aminokislotalar, 
gormonlar,  alkaloidlar)ni  sintezlash  vazifasini  ham  bajaradi.  Ba’zan,  ildizda  zapas  organik 
moddalar  to’planadi  (seret  ildizlar).  Ba’zi  o’simliklarda  vegetativ  ko’payish  organi  vazifasini 
ham bajaradi. 
Ildiz o’sish va rivojlanish davrida tuproqqa turli xil moddalar ajratadi (masalan, karbonat 
angidrid  gazi,  organik  kislotalar,  uksus  va  olma  kislotasi,  qand  va  h.k.).  Bu  moddalar  tuproq 
tarkibidagi  mikroorganizmlar  (zamburug’lar  va  bakteriyalar)  bilan  hamkorlik  qiladi.  Ularning 
faoliyati natijasida hosil bo’lgan moddalar esa ildiz sistemasi orqali o’zlashtiriladi. 
Ba’zi  o’simliklarda,  nafas  olish  ildizlari  hosil  bo’ladi:  bunday  ildizlar  botqoq  joyda 
o’sadigan  o’simliklarda  (masalan,  Shimoliy  Amerikadagi  botqoq  kiparisi)  botqoqdan  chiqib 
turadi. Tropik o’rmonlardagi daraxt shoxlarida va po’stloqlarida o’rnashib parazitlik qilmasdan 
o’sadigan  epifit  (yunon.  epi-ustida,  fiton-o’simlik)  deb  ataladigan  o’simliklarda  pastga  osilib 
turadigan havo ildizlar gigroskopik suvlarni shimib olish xususiyatiga ega. 
Ildiz  o’simliklarning  markaziy  o’q  organ  hisoblanib,  uchki  (epikal)  qismida  joylashgan 
meristema hujayralarini bo’linishi natijasida beto’xtov o’sadigan va radial tuzilishga ega bo’lgan 
organdir. Unda hech vaqt barg va tashqi (ekzogen) kurtaklar hosil bo’lmaydi. Initsial hujayralar 
doimo qin (g’ilof) bilan o’ralgan. 
Ko’pchilik  o’simliklarning  yosh  ildizi  apeks  (uchi)  da  morfologik  jihatidan  aniq 
ifodalangan  o’suvchi  va  so’ruvchi  qismlarda  shakllanadi.  O’suvchi,  so’ruvchi  qismga  nisbatan 
ancha kuchli ravishda bo’yiga o’sib, tuproqning chuqur qatlamlarigacha yetib boradi va yer osti 
suvlarini  shimib  olish  uchun  xizmat  qiladi.  Ildizning  bo’yiga  o’sishi  apeksning  meristemaga 
hujayralarini bo’linishi vositasida sodir bo’ladi. 
O’sish qismining yuqorirog’ida ekzoderma hujayralaridan so’ruvchi tukchalar rivojlanadi. 
Tukchalar  bir  qavat  hujayralardan  tashkil  topgan  bo’lib,  elastik  xususiyatga  ega.  Ularning 
uzunligi  0,3-10  mm  atrofida  bo’ladi.  Tuproqning  qaysi  qatlamida  joylashgan  ildizda  yuzaga 
kelsa,  shu  ardagi  suv  va  mineral  tuzlarni  faol  so’rib  olish  uchun  xizmat  qiladi  va  ildizning 
so’ruvchi  yuzasini  5-10  baravar,  ba’zi  o’simliklarda  esa  40  barobar  oshishga  sababchi  bo’ladi. 
Tukchalar  uzoq  yashamaydi,  ular  10-15  kunda  hayotchanligini  yo’qotib,  kelgusi  bahorda 
ildizning boshqa joyidan yangidan yuzaga keladi. 
O’rta  Osiyoning  cho’l  va  chala  cho’llarida  o’suvchi  o’tchil  o’simliklarning  ildizlarida 
efemer  (yunon.  efimeros-bir  kunli,  umri  qisqa)  deb  ataladigan  tukchalar  hosil  bo’ladi.  Shu 
tukchalar bahorda namgarchilik vaqtida tuproqni yuza qismidagi suv va mineral tuzlarni so’rish 
uchun xizmat qiladi. 
Odatda, o’simlik tuproq orasida juda katta ildiz sistemasini yuzaga keltiradi. Uning hajmi 
o’simlikning shoh-shabbasidan bir necha marta katta bo’lishi mumkin. 
Ildiz sistemasi – asosiy, yon, qo’shimcha ildizlarning yig’indisidan tashkil topadi. Asosan 
ikki xil: o’q ildiz va popuk ildiz sistemalari mavjud. 
O’q  ildiz  asosiy  yoki  (bosh)  ildizdan  iborat  bo’lib,  poya  bilan  ildiz  bo’g’izi  orqali 
tutashadi. Bu ildiz poyaning davomidek bo’lib ko’rinadi. Shuning uchun ham ba’zi adabiyotlarda 
uni ildizpoya deyiladi. 
O’q ildizda asosiy ildiz murtak (embrion) dan o’sib chiqqandan so’ng yon ildizlar yuzaga 
keladi.  Ular  akropetal  yo’l  bilan,  ildizning  o’sish  nuqtasidan  yuqoriroqda  ya’ni  so’ruvchi 
zonadan o’sib chiqadi. O’q ildiz asosan ikki pallali o’simliklarga hosil bo’ladi, shu bilan birga 
shu  xil  o’simliklarning  ba’zasida  (masalan,  zamburug’da)  o’q  ildiz  yaxshi  rivojlanmaydi.  O’q 
ildiz  cho’l  sharoitida  o’suvchi  o’simliklarda  (yantoq,  shuvoq,  lagoxilus,  saksovul  va 
boshqalarda) ayniqsa uzun bo’lib 5-15 m va ko’proqqa yetadi. 
Yon ildizlar endogen (endo-ichki) yo’l bilan, ya’ni ichki peritsikl hujayralarning bo’linishi 
natijasida birlamchi  yog’ochlik bog’lamlari qarshisida do’mboqchalar (bo’rtmalar) ko’rinishida 
hosil bo’ladi va to’g’ri qator holida joylashib, akropetal tartibda shoxlanadi. Hosil bo’lgan burma 
o’sib  o’q  ildizning  birlamchi  po’stlog’idan  o’ziga  yo’l  ochib  tashqariga  tomon  o’sadi.  Yon 
ildizlar  o’z  navbatda  tarmoqlanib,  bir  xil  tarmoqdan  ikkilamchi,  uchlamchi  yon  ildizlar 
rivojlanadi. 

---

 
190 
O’simliklarda  o’q  ildiz,  yon  ildizdan  tashqari  qo’shimcha  ildizlar  hosil  bo’ladi. 
Qo’shimcha  ildizlar  endogen  yo’l  bilan  meristema  xususiyatini  saqlab  qolgan  to’qimalar: 
peritsikl, kambiy fellogendan yuzaga keladi. O’simliklarning hayotida qo’shimcha ildizlar katta 
ahamiyatga  ega,  ular  ildiz  sistemasini  yuzaga  kengaytiradi.  Bu  ildizlar  o’simlikni  mahkamlab, 
uni  oziqlanish  sharoitini  yaxshilaydi.  Shuning  uchun  ham  qishloq  xo’jaligida  pomidor, 
kartoshka,  karam,  makkajo’xori  kabi  o’simliklarga  ishlov  berilganda  atrofiga  tuproq  o’yib 
qo’yish yo’li bilan qo’shimcha ildiz paydo bo’lishini tezlatish mumkin. 
Qo’shimcha ildizlar ikki pallali o’simliklardan ham poyaning pastki qismida paydo bo’ladi 
(masalan, qo’ypechak, bo’ritikan va boshqalari). 
O’simliklarning  qo’shimcha  ildiz  hosil  qilish  xususiyatlariga  asoslanib,  qishloq  xo’jalik 
amaliyotida  tok,  tol,  terak,  chakanda  kabi  o’simliklar  vegetativ  (qalamcha,  parxesh)  yo’l  bilan 
ko’paytiriladi. 
Yuksak  sporali  o’simliklar  –  plaunlar,  qirqbo’g’imlar,  qirqquloqlarda-asosiy  ildiz 
bo’lmaydi,  rivojlanishning  boshlanishida  ularda  qo’shimcha  ildizlar  hosil  bo’ladi.  Bu  xildagi 
ildiz  sistemasi  primitiv  bo’lib  birlamchi  gomoriza  (yunon.  gomoyos-bir  xil,  riza-ildiz)  deb 
ataladi. 
Yopiq urug’li o’simliklarning ko’pchilik vakillarida urug’ unib chiqqandan so’ng, avvalo 
o’q ildiz rivojlanadi, lekin ma’lum vaqt o’tgandan so’ng, asosiy o’q ildiz quriydi va qo’shimcha 
ildizlar taraqqiy etadi.  Bu xildagi  ildiz sistemasiga  ikkilamchi  gomoriza  ildiz sistemasi  deyiladi 
(masalan,  qulupnay,  kartoshka,  oq  qaldirmoq  va  boshqalar).  Ba’zan  qo’shimcha  ildizlar, 
qisqargan ildizpoyalardan ham rivojlanadi (masalan, zubturum) va ipsimon ildiz sistemasini hosil 
qiladi. 
Ildiz  sistemasining  tuproqda  bunday  joylanishi  o’simliklarni  har  xil  namlik  miqdoriga 
moslashish darajasini ko’rsatadi. 
Yuqorida  ko’rsatib  o’tilgan  tushunchalar  ildiz  sistemasi  to’g’risida  boshlang’ich 
ma’lumotlar  hisoblanadi.  Chunki  ildiz  sistemasi  o’simliklarning  yoshi,  atrofdagi  boshqa 
o’simliklar  ildizlari  bilan  bo’ladigan  munosabatlari,  yil  fasllarining  almashuvi  bilan  doimo 
o’zgarib  boradi.  Binobarin  ildiz  sistemasining  rivojlanishida,  ro’y  beradigan  o’zgarishlarni 
bilmasdan,  uni  o’rganmasdan,  o’lkamizdagi  cho’l,  adir,  tog’larda  o’sadigan  o’rmonlardagi 
o’simliklar jamoasi uyushmasi o’rtasidagi munosabatlarni bilish qiyin. 
Madaniy  o’simliklar  ildiz  sistemasining  xususiyatlarini  o’rganish  dehqonchilik, 
o’simlikshunoslik, agronomiya sohasida muhim ahamiyatga ega. Yerni haydash va unga ishlov 
berish  usullari  (o’g’itlash,  sug’orish,  chopish)  kabi  ishlarning  hammasi  tuproq  strukturasini 
yaxshilash  qishloq  xo’jalik  ekinlarining  ildiz  sistemasini  mukammal  rivojlanishiga  va 
hosildorlikni oshirishga qaratilgan.