Samarqand davlat tibbiyot instituti Samarqand viloyat sog’liqni saqlash boshqarmasi kurs ishi mavzu

b) Yurak miokardi gipertrofiyasi.
Miokardning gipertrofiyasiga kelsak, u ham hozirgi kunda fiziologik “sportcha yurak” uchun muhim bo’lgan yuqori darajada shug’ullanganlik ko’rsatkichining klassik belgisi deb hisoblab bo’lmaydi. Bu masalaga ham batafsil to’xtalib o’tish zarur, chunki u muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga bu muammo hali hal etilmagan va adabiyotlarda unga nisbatan turli fikrlarni topish mumkin.
A.G.Demboning (1980) pozitsiyasi yildan yilga ham klinik ham tajriba ishlarida o’zining yanada ko’proq isbatini topmoqda. U shundan iboratki, garchi gipertrofiya organizmning fiziologik moslashish reaksiyasi hisoblansada, lekin bu reaksiya eng ratsional bo’lmaydi, chunki u mohiyati jihatidan patologik gipertrafiyaning rivojlanishidagi ilk qadam hisoblanadi. Shuni aytib o’tish kerakki, bizning sportchilarda miokard gipertrofiyasi to’g’risidagi barcha mulohazalarimiz faqat zamonaviy tadqiqot usullar yordamida, xususan elektrokardiologiya va viktokardiografiya usullari yordamida aniqlanishi mumkin bo’lgan gipertrafiyaga talluqlidir.
Modomiki, yurakning fiziologik holatdan patologik holatga o’tishidagi kattalashish darajasini aniq ko’rsatuvchi kriteriyalar (mezonlar) yo’q ekan va hozirgi kunda miokardning dilyatatsiyasi va gipertrofiyasining ratsional nisbatini aniqlash qiyin ekan, yurak hajmlarini talqin qilish masalasi uni aniqlash usulidan qat’iy nazar katta ehtiyotkorlikni talab qiladi. Bu nuqtai nazardan tadqiqotning eng qiziqarli va istiqbolli usuli bo’lib sport tibbiyoti amaliyotiga endigina kirib kelayotgan exokardiografiya usuli hisoblanadi. Shuning uchun biz hozirgi kunda miokard gipertrofiyasini baholashda garchi umumiy qabul qilingan kamchiliklarga ega bo’lsada, sinalgan usullardan (elektro va vektorkardiografiya) foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bizning sportchilardagi miokard gipertrofiyasi haqidagi tasavvurlarimiz ham aynan ana shularga asoslanadi. Bundan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, miokard gipertrofiyasini faqat klinik yo’l bilan aniqlanadigan darajasini o’rganish mumkin. Aks holda u faqat tajribalarda o’rganish mumkin bo’ladi.
So’nggi yillarda olib borilgan klinik kuzatishlar va morfologik izlanishlar agar yurakning uzoq muddatli giperfunksiyasida miokardning kuchli gipertrofiyasi taraqqiy etsa, unda yurak hastaliklariga olib keluvchi distrofik va sklerotik o’zgarishlarning rivojlanishi oqibatida yurakning tez charchab qolishidan qochib bo’lmaydi degan tasavvurlarni to’liq isbotlaydi. Shunday qilib miokardning giperfunksiyasi, gipertrofiyasi va ishdan chiqishi bir jarayonning ajralmas bo’g’inidir.
Bunga asoslanib shuni ta’kidlash mumkinki, miokardning fiziologik va patologik gipertrofiyasini alohida ko’rinishlar sifatida emas, balki yagona jarayonning bosqichlari sifatida qarash mumkin.
Hozirgi vaqtda yaxshi ma’lumki, hujayraning giperfunksiyasida ikkita jarayon sodir bo’ladi. Birinchidan, plastik ta’minot va hujayra strukturalarining yangilanishi keskin oshadi; ikkinchidan, hujayrani tashkil etuvchi ultratuzilmalar, eng avvalo miofibrilalar va mitoxondriyalarning soni oshadi, miokardial hujayralar soni o’zgarmay qoladi. Kompensator giperfunksiya vaqtida hujayralardagi bunday giperplastik jarayonlar elektron mikroskop paydo bo’lgan vaqtdan boshlab turli mualliflar tomonidan tavsiflanadi. Bu jarayonlar hujayra ichidagi regeneratsiya deb ataladi. Bu atama bizga qonuniydek tuyuladi. “Hujayra ichidagi regeneratsiya” va “gipertrofiya” o’xshash tushunchalardir, chunki ularning asosida u yoki bu darajada hujayra hajmini oshiruvchi molekulyar strukturalarning ongidan hosil bo’lishi yotadi. Hujayrada miofibrillar va mitoxondriyalar qanchalik ko’p bo’lsa, ularning regeneratsiyasi shuncha jadal yotadi, hujayra shuncha ko’proq (va ancha uzoq muddat) funksional yuklamaga bardosh bera oladi. Biroq ushbu strukturalarning yangilanish sur’ati, ya’ni miokard ish qobiliyati oshishining biokimyoviy yo’li muhim ahamiyatga ega, chunki ushbu yo’l ma’lum darajada hujayra bajarishi mumkin bo’lgan ish hajmini belgilaydi.
Shunday qilib, agar jismoniy yuklama hujayra ichidagi regenerator jarayonlar sur’atining oshishi va miokard hujayralari ultrastrukturalarining asta-sekin o’rtacha o’sishi bilan birga olib borilsa, miokard ish qobiliyatining sezilarli oshishiga va uning nafaqat jismoniy yuklamaga, balki tashqi muhitning boshqa ta’sirlariga chidamliligini oshishiga erishish mumkin. Bu holat kompensatorli gipertrofiya deb ataluvchi hodisaning mohiyatini tushunish uchun muhim hisoblanadi. Bundan shu kelib chiqadiki, harakat faolligining oshishi hujayra ishdagi regenerator jarayonlarning tabiiy va universal stimulyatorlari bo’lib hisoblanadi.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, fiziologik gipertrofiyaning rivojlanishi ham, uning o’ziga xos taraqqiy etishi va o’tkinchi va patologik bosqichlarga o’tishi ham sport bilan shug’ullanish bilan emas, balki yuqorida qayd etilgan noqulay omillar bilan belgilanadi. Izlanishlarning ko’rsatishicha [5], bunda mashg’ulotlar yuklamasining yetarli darajada individuallashtirilmaganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, bir xil yoshdagi, og’irlikdagi va bir xil jinsli tajriba ostidagi hayvonlarda (kalamushlarda) 3 oy davomida qo’llanilgan bir xil jismoniy yuklama turlicha, shu jumladan yurakda har xil o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bir guruhga yuklamalarni oson yengib o’tadigan, vazni yaxshi oshadigan hayvonlar kiritildi. Bu guruh shartli ravishda yaxshi “shug’ullangan” guruh deb nomlanadi. Ikkinchi guruhga shunday yuklamani qiyin o’tkazadigan, vazni sekin oshadigan kalamushlar kiritildi. Bu guruh shartli ravishda “keragidan ortiq shug’ullangan” guruh deb nomlanadi. Yaxshi “shug’ullangan” kalamushlar miokardida 2,5- 3 oydan so’ng asosiy qon tomirlari diametrining oshishi mushaklar orasidagi arterial qon tomirlarining yuqori qalinligi turli-tuman arterial anostonozlarning paydo bo’lishi kuzatildi. Tajriba muddatining oshib borishi bilan ushbu kalamushlarda mushaklar orasidagi qon tomirlar yanada ko’proq qalinlashib bordi. Arterial qon tomirlarining bunday arxitektonikasi miokardning qon bilan ta’minlanishining yaxshilanishidan dalolat beradi.
“Keragidan ortiq shug’ullangan” hayvonlarga kelsak, xuddi shunday muddatlarda ularda qon tomirlar devorining distoniyasi va arteriyalarning varikoz kengayishi namoyon bo’ldi. Shunisi xarakterliki, kontrast massa venalarni qisman to’ldirdi, bu arteriovenoz anostomozlarning ochilishidan va shu tufayli to’qimaning yetarli darajada qon bilan ta’minlanmasligidan guvohlik beradi. Shunday qilib, bu hayvonlarda yurakning arterial tarmoqlarining yaqqol siyrakligi, ya’ni uning qon bilan ta’minlanishining yomonlashuvi kuzatildi. Miokard gipertrofiyasi va yurak dilyatasiyasiga kelsak, yaxshi “shug’ullangan” hayvonlarda ular kuzatilmaydi, “keragidan ortiq shug’ullangan” hayvonlarda gipertrofiya ham, dilyatatsiya ham namoyon bo’ladi. Yurak bo’shliqlari o’lchamlari va uning og’irligi yaxshi “shug’ullangan” kalamushlarda nazorat guruhidagi kalamushlardagidek bo’ldi. “keragidan ortiq shug’ullangan” kalamushlarda yurak qorinchalarining, ayniqsa chap qorinchaning kuchli kattalashishi va yurakning nisbiy og’irligining bir oz oshishi aniqlandi. Bu guruhdagi kalamushlar yuragini gistologik tadqiq qilish so’rg’ichli mushaklardagi mushak tomirlarida va miokardning ichki qatlamlarida o’choqli gipertrofiya bo’lishini ko’rsatdi.
Taxmin qilish mumkinki, “keragidan ortiq shug’ullangan” kalamushlarda haddan ortiq yuklama oqibatida miokardning kuchaytirilgan ishga moslashishi asosan mushak hujayrasi gipertrofiyasining rivojlanishi yo’li orqali, ya’ni ultrastrukturalar sonining oshishi orqali, yaxshi “shug’ullangan ” kalamushlarda esa- mushaklar ichidagi strukturalar yangilanishi sur’atining oshishi yo’li orqali boradi. Ushbu jarayonlarning har biri hujayrada kuchaytirilgan ishni bajarish uchun yetarli darajada rezerv yaratadi, biroq kuchaytirilgan ishga moslashish hujayralar ichidagi strukturalar yangilanishining tezlashishi hisobiga ta’minlanadigan ikkinchi yo’l, shubhasiz, hujayra gipertrofiyasi bilan bog’liq bo’lgan birinchi yo’lga nisbatan ancha qulay hisoblanadi.
Bir qator mualliflar tomonidan keltirilgan eksperimental ma’lumotlar [56,69,71] shuni tasdiqlaydiki, yurakning giperfunksiyasiga javoban miokardning kuchli gipertrofiyasining taraqqiy etishi zarur emas.
Bu ma’lumotlar bizning klinik tadqiqotlarimizga ham mos keladi. Masalan, 16 yil va undan ortiq mahoratga ega bo’lgan sportchilar orasida nafaqat klinik aniqlanadigan miokard gipertrofiyasi, balki gipertrofiyaning o’tkinchi va patologik bosqichlari kuzatiladigan shaxslar foizi ham kamchilikni tashkil etadi. Sport mahorati darajasiga kelsak, sport ustalari va I razryadli sportchilarda miokardning klinik aniqlanadigan gipertrofiyasi va gipertrofiyaning o’tirsh va patologik bosqichlari II va III razryadli sportchilardagiga nisbatan kamroq uchraydi. Bu shundan dalolat beradiki, sport ustalari va I razryadli sportchilar uchun xos bo’lgan yurak giperfunksiyasining yuqori darajasi hamma vaqt ham uning gipertrofiyasi bilan birga kechmaydi, har holda u bilan belgilanmaydi. Ma’lumki, miokardning elektrokardiografiya usuli bilan aniqlanadigan gipertrofiyasisiz ham uzoq yillar davomida sport bilan shug’ullanish va yuqori sport natijalariga erishish mumkin. Boshqa tomondan, bu ma’lumotlar miokard gipertrofiyasi, ayniqsa, uning patologik bosqichi sport mahoratining oshishiga to’sqinlik qilishi mumkin va sportni tark etishga sabab bo’lishi mumkin degan darajada asoslangan taxminni aytish imkonini beradi. [36,44,68]
Mashg’ulot jarayonining yo’naltirilganligini yurak gipertrofiyasining rivojlanish chastotasiga ta’siriga kelsak, adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, miokard gipertrofiyasi sportning chidamlilikka oid mashg’ulotlar ustunlik qiladigan turlarida tez-tez uchrab turadi.
Shuni nazarda tutish kerakki, intensiv jismoniy yuklama vaqtidagi yurak giperfunksiyasi va patologik holatlardagi yurak giperfunksiyalari ma’lum umumiylikka va shu bilan birga ayrim farqlarga ega. Ularning umumiyligi shundaki, istalgan yurak giperfunksiyasiga javoban rivojlanadigan miokard muvofiqlikka ega, chunki u oqibatda miokardning toliqishiga olib keladi. Shu bilan birga sportda u katta jismoniy kuchlanishni amalga oshirish uchun, patologiyada esa yurak qon-tomirlar tizimining u yoki bu nuqsonlarini to’la kompensatsiya qilish uchun muhimdir. Har ikkala holatlarda ham giperfunksiya avval qaytuvchi bo’lgan, keyinchalik qaytmaydigan o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lgan miokard resurslarining chuqur mobilizatsiya qilinishi bilan kechadi. Turli sharoitlarga bog’liq holda giperfunksiya miokarddagi moddalar almashuvining tezlik bilan yoki asta sekin buzilishiga olib keladi, buning oqibatida uning tuzulmasida o’zgarishlar yuz beradi va nihoyat vazifasini to’liq bajarmasligi kelib chiqadi. Jismoniy yuklama va patologik shaoitlarda miokard zo’riqishining taraqqiy etishidagi o’xshashliklar shulardan iborat. Ularning farqi esa asosan vaqt omili bilan belgilanadi. Jismoniy yuklama vaqtida giperfunksiya uzuq-uzuq (vaqtinchalik) bo’ladi: davomiyligini boshqarish mumkin bo’lgan intensiv zo’riqishlar davrlari dam olish davrlari bilan almashinadi. Shuningdek, giperfunksiya o’sishining darajama-daraja borishini va yuklamaning intensivlik darajasini ham boshqarish mumkin. Shu tufayli doimiy jismoniy yuklama vaqtida yurak giperfunksiyasi ma’lum ijobiy o’zgarishlar bilan kechadi va chidamli bo’lib boradi. Miokardning bunday yuqori funksional holati mashg’ulotlar oqilona tashkil etilgan sportchi uchun xosdir.
Patologiya (yurak parogi, gipertoniya va boshqalar) sharoitlarida giperfunksiyasini boshqarish imkoniyatlari bo’lmaydi va u doimiy uzluksiz bo’ladi. Shuning uchun uning chidamliligi nisbiydir. Fiziologik gipertrofiya ancha tez rivojlanadi, uning patologik holatga o’tishi tezlashadi, ko’pchilik holatlarda bu yurakning ma’lum darajada tez ishdan chiqishi va undagi nuqsonlarning rivojlanishi bilan yakunlanadi. Yuklamalar uzuq-uzuqligining ulkan ahamiyati inobatga olinmagan, oqilona tashkil etilmagan mashg’ulot jarayoni jismoniy yuklama vaqtidagi yurak giperfunksiyasining patologiya holatidagi giperfunksiyaga yaqinlashib qolishi uchun sharoitlar yaratadi.
Yurak qon-tomirlar tizimidagi u yoki bu patologik o’zgarishlar vaqtidagi kuchili jismoniy yuklama ularning miokardga salbiy ta’sirini oshiradi. Shu sababli yurak parogi, gipertonik kasalliklar va boshqa kasalliklarga chalingan shaxslarni hozirgi zamon sporti uchun xos bo’lgan intensiv mashg’ulotlarga qo’ymaslik kerak.
Ma’lumki, bemorlarda va sportchilarda miokardning ishdan chiqishi uchun asosiy sharoitlar umuman bir xil bo’lib, ular faqat yuklamani ta’sir etish vaqti omili bilan, ya’ni ish va dam olishni boshqara olish imkoniyati bilan farq qiladi.
Sportchilarda miokard gipertrofiyasining rivojlanishi va taraqqiy etishi ham ularda giperfunksiyaning qaysi turi ustunlik qilishiga bog’liq bo’ladi. Yuqorida aytilganidek, sportchilarda jismoniy yuklama vaqtida izotonik giperfunksiya qayd qilinadi. Biroq bir qator noqulay omillar (xususan, haddan ortiq, oqilona bo’lmagan yuklamalar, ko’p sonli musobaqalar, haddan ortiq toliqish) periferik qarshilikning oshishiga olib kelishi mumkin, shunda yurak giperfunksiyasi asosan izometrik tipda amalga osha boshlaydi. Bunda miokardning yaqqol namoyon bo’ladigan gipertrofiyasi va yurak bo’shlig’ining kuchli (sezilarli) dilyatatsiyasi rivojlanishi uchun sharoitlar yuzaga keladi, bu esa miokardning juda tez ishdan chiqishi, unda yurak hastaliklariga olib keluvchi distrofiya va skeleroz hodisalarining taraqqiy etishiga olib keladi.
Bu miokard gipertrofiyasining patologik bosqichi bo’lgan sportchilarda aniq aniqlanadi. Garchi ularda yurak nuqsonlari ko’rinishlari bo’lmasada, sport mahoratining o’sishi kuzatilmaydi. Ularning yarmida ayniqsa intensiv jismoniy yuklama davrlarida jismoniy zo’riqish oqibatida miokard distrofeyasi kuzatiladi, bu esa elektro va vektorkordiogrammalarning sezilarli salbiy dinamikasi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Poliokardiografiya usuli yordamida yurak ritmik fazali tuzulmasisi tadqiq qilinganda va uni gipertrofiya bo’lmagan sportchilar ma’lumotlari bilan, shuningdek, miokard gipertrofiyasining fiziologik va o’tkinchi bosqichi bilan solishtirib turilganda miokard gipertrofiyasining patologik bosqichi bo’lgan sportchilarda miokardning qisqarish funksiyasining pasayishi aniqlandi. Bunga izometrik qisqarish fazasining 0,06 s gacha uzayishi, kerak bo’lgan kattalikka nisbatan qonni haydash davrining qisqarishi, sistola ichidagi bosim oshishining boshlang’ich tezligining sezilarli pasayishi, miokard qisqarishi indeksining oshishi guvohlik beradi. Gipertrofiyasiz sportchilarda yurak sikli fazali tuzulmasi xuddi shu yoshdagi sport bilan shug’ullanmaydigan sog’lom shaxslarning ushbu ko’rsatkichlaridan sezilarli farq qilmaydi.
Shunday qilib, adabiyotlardagi ma’lumotlarning tasdiqlashicha, sportchilarda yurak giperfunksiyasi miokard gipertrofiyasining elektrokardiografiya usuli bilan aniqlanmaydigan gipertrofiya bilan topogen dilyatatsiya evaziga sistolik bosimning oshishi, qon oqishi tezligining oshishi, deponent qondan foydalanish trabekulyar va papillyar mushaklar va ayniqsa miokardning kapillyar qon aylanishining yaxshilanishi bilan ta’minlanishi mumkin va zarurdir. Ushbu giperfunksiya kompensasiyasi yo’llari to’g’risidagi tasavvurlar miokard hujayralari ish qobiliyati oshishining moddiy subtrati bo’lib hujayralar ichidagi regenerator jarayonlarning oqibati bo’lmish organoidlar giperplaziyasi bo’lib hisoblanishi haqidagi hozirgi zamon ma’lumotlari bilan to’liq tasdiqlanadi. Regenerator jarayonlarining stimulyasiyasi bir tomondan miokardning ushbu yuqori (kuchli) ish qobiliyati ta’minlaydi, ikkinchi tomondan yurakni turli patologik omillari ta’siridan himoya qiladi.
Sport shifokori hamma vaqt shuni yodda tutishi lozimki, gipertrofiyaning elektro va vektorkordiografik alomatlarining paydo bo’lishi kelib chiqishi mumkin bo’lgan jismoniy zo’riqish haqida guvohlik beradi. Bunday holatlarda miokard gipertrofiyasining hatto patologik bosqichlarining teskari taraqqiy etishi mumkinligini inobotga olib mashg’ulotlar yuklamasini boshqarish maqsadga muvofiqdir.
Sportchilarda miokard gipertrofeyasi muammosini hali oxirigacha hal etilgan deb hisoblab bo’lmaydi, u kelajakda hali o’rganishni talab etadi. Miokard gipertrofiyasini to’g’ri baholash uchun uning rivojlanish mehanizmlari va plastik ta’minotini tadqiq qilish zarur.
Sportchidan maksimal kuch sarflanishini talab etuvchi sport yutuqlarining o’sishi, shuninigdek, sportchi organizmida yuz berayotgan o’zgarishlarni chuqur o’rganish imkoniyatini beruvchi fanning taraqqiy etishi sport tibbiyotining ko’pchilik bir qaraganda unchalik ahamiyatli bo’lmagan holatlarini ham qayta ko’rib chiqishni taqozo etadi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, fiziologik “sportcha yurak” yoki qon aylanish tizimining asosiy belgi xususiyatlari to’g’risida tasavvurlar ham hozirgi kunda murakkablashdi va o’zgardi. Biz shunga aminmizki, fiziologik “sportcha yurak” belgilarini aynan shunday tushunish klinik jihatdan yetarlicha asoslangan va progressiv bo’lib hisoblanadi.