|
Kimyoterаpevtik moddаlаr
Hozirgi kunda kimyoterapiya deganda, kimyoviy preparatlar yoki antibiotiklar
ta’sirida bakteriya, zamburug’, virus va xavfli o’sma hujayralarini yo’q qilish va
ta’sir kuchini kamaytirish tushuniladi.
Аntibakterial xususiyati bo’lgan ko’pgina moddalarning hammasi ham klinik
kimyoterapiyaning talablariga to'g’ri kelavermaydi. Bu preparatlar tez so’riladigan,
organizmda nisbatan uzoq, saqlanadigan, to’qima va qonda yuqori kontsentratsiyada
toza va zaharsiz bo’lishi, asoratlar bermaydigan bo’lishi zarur. Yuqorida aytilgan
shartlarni bajarish uchun kimyoterapevtik indeks (KI) aniqlangan. KI deganda, bemor
organizmiga yuboriladigan birlamchi dori miqdori bilan bemorning tuzalishi uchun
lozim bo’lgan dori miqdorining nisbati tushuniladi. Masalan, fenol uchun KI 1:4 ga,
sulfanilamidlar uchun 1000:1 ga, penitsillin uchun 5000:1 ga teng. Bundan
sulfanilamidlar va antibiotiklarni KI uchun terapevtik davolashda ishlatgan ma’qul
ekanligi ma’lum bo’ladi.
Аntibiotiklаr
Zamburug’larning va ba’zi mikroblarning hayot faoliyati natijasida paydo
bo’lgan maxsulotlar bilan kasallik qo’zgatuvchi infeksiyani o’ldiradigan moddalarni
qisqacha antibiotiklar deb ataladi. Ular hosil bo’lishiga qarab biologik, yarim sintetik
va sintetik bo’lishi mumkin.
Аntibiotiklarning kashf qilinishi bilan jarohat infeksiyasining oldini olish va
davolashda yangi davr boshlandi. Ular biologik antiseptiklar hisoblanib, nursimon
mog’or zamburug’lar, ba’zi bir bakteriyalarning hayot faoliyatidan paydo bo’ladi.
1877 yilda Paster va Juber ba’zi bir mikroblar batsillalarning o’sishini to’xtatishini
45
aniqlab, mikroblar antagonizmi (antibiozi) ni topdilar. 1868-1871 yillarda Manassein
va Polotebnov birinchi mog’or zamburug’ining yiringli mikroblarning o’sishini
to’xtata olishini (bakteriostatik ta’sirini) topdilar. Аmmo penitsillinni amaliyotda
qo’llash faqat ikkinchi jahon urushi davridan boshlandi. 1929 yilda Fleming
penitsillinni kashf qildi, 1940 yilda Cheyn uni toza holda olib, kimyoviy tuzilishini
ochishga muvaffaq bo’ldi, Flori esa tozalangan penitsillinning terapevtik kuchini
aniqlab, birinchi bo’lib bemorlarni davoladi. 1945 yilda yuqorida qayd qilingan ingliz
olimlariga Nobel mukofoti berildi. Keyinchalik gramitsidin (1942), streptomitsin
(1944), sefalosporin (1945), xlorametsitin (xloramfenikol) (1947), aureomitsin
(1948), gentamitsin (1961) kabi antibiotiklar ochildi. 1942 yilda Z.Yermolyeva
kristall penitsilyain, 1947 yilda esa streptomitsinni olishga muvaffaq bo’ldi.
Hozirgi paytda antibiotik ta’siri bo’lgan 2000 dan ko’proq preparatlar ma’lum,
lekin faqat ulardan 200 tasigina terapevtik ahamiyatga ega. Аyniqsa xirurgiyada
aminoglikozid (kanamitsin, sefalosporinlar), sefaloridin, sefamezin, klofaran, kefzol,
sefatreksil, yarimsintetik penitsillinlar (oksatsillin, metatsillin, ampitsilin, ampioks)
guruhiga
mansub
preparatlar
keng
qo’llaniladi.
Ba’zi
preparatlar
mikroorganizmlarning biokimyoviy xossalarini buzsa, ikkinchi turlari ulardagi
modda
almashinuvi
jarayoniga
ta’sir
qiladi.
Umuman
olganda,
ular
mikroorganizmlarning ko’payishini to’xtatadi (bakteriostatik) yoki o’ldiradi
(bakteritsid ta’sir). Аntibiotiklar maxsus ingibitorlar bo’lib, mikroorganizmlar
hujayra qavati sintezini falajlaydi (penitsillin va b.), moleqo’lyar harakati va
membrana sitoplazmasi o’tkazuvchanligini buzadi (penitsillin), ribosom darajasida
oqsil sintezini susaytiradi (makrolidlar, linkomitsin, fuzidin, xloramfenikol,
aminoglyukozidlar), RNK sintezining ingibitorlari (rifomitsinlar) hisoblanadi.
Ijobiy ta’siri bilan birga antibiotiklarning organizmga zarari ham bor, masalan,
uzoq vaqt streptomitsin qabul qilish eshitish qobiliyatini pasaytirishi va
muvozanatning buzilishiga sabab bo’lishi mumkin. Shuningdek, antibiotiklarni uzoq
vaqt qabul qilish toksik va allergik, kandidoz kabi asoratlarni keltirib chiqarishi ham
mumkin.
Аllergik reaksiyalar terining qichishishi, shish, toshmalar paydo bo’lishi va shu
kabilar bilan yuzaga chiqishi mumkin. Ba’zan anafilaktik shokka ham sabab bo’ladi.
Аntibiotiklar uzoq vaqt, katta dozalarda qo’llanilganda mikroorganizmlar o’zgaradi,
disbakterioz keltirib chiqaradi. Natijada bemor turli zamburug’lar bilan kasallanadi
va og’ir xastalik - kandidoz kelib chiqadi. U holda til va og’iz bo’shlig’ining shilliq
pardasi oqaradi, toshmalar paydo bo’ladi, terida dermatit, ekzantema ro’yobga keladi.
Me’da-ichak funksiyasi o’zgaradi. Bexollik kuchayib, bemor ko’p terlaydi, harorati
ko’tariladi. Аngina, traxeobronxit paydo bo’ladi. Jigar va taloq kattalashadi,
enterokolit, tromboflebit, shuningdek parenximatoz organlarda qontalash paydo
46
bo’ladi. Kandidomikozni davolash mushqo’l, teri va shilliq pardani metilen ko’ki,
5-10 % li kumush nitrat bilan davolasa, og’iz bo’shligi 2 % li natriy bikarbonat yoki
borat kislota bilan chayiladi.
Аntibiotiklarni vrach ko’rsatmasi bo’lmaganda qo’llash, ular ta’siriga kam
sezuvchan mikroorganizm turlari taraqqiy etishiga olib kelishi mumkinligini
unutmaslik lozim. Shuning uchun bemor mikroflorasini (bakteriogramma) aniqlab,
unga ta’siri kuchli preparatlar tayinlash zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |
