Samarqand davlat chet tillar instituti tarjimonlik fakulteti

Badiiy nutqning fonologik xususiyatlari tahlili


Qofiya

67. 
    “Tunda” she’rida birinchi va uchinchi qatorlar she’riy qofiyalardir. Biz tahlil olib borgan yetti she’rdan faqat bittasida, ya’ni “Tunda” she’rida qofiya belgilari mavjud.
    

		Alliteratsiya (Ichki qofiya)
68.	«Lipstick coated, Long gold-rolled»						/l/
69.	«Red booth. Red pillar-box. Red double-tiered» /r/
70.	«… clinical, crushing in its light»						/k/
71.	«..... dig me deeper still into»					/d/
72.	«Though I puke, and when you pour»						/p/
73.	«Submitting like the sand, blood and brine» /s/, /b/
74.	«Hide me now, when Night children haunt the earth» /h/, /n/
75.	«Rain-reeds…»		/r/
76.	«From watchtowers … walls»					/w/
77.	«That I or that I»		/δ/
		Undoshlar ohangdoshligi
78.	«Woman as a clam, on the sea’s cresent»							/n/
79.	«Of the waves, And I stood, drained						/d/
80.	«Of rancid… hide-and speak»					/d/
81.	«My bottom… madam! - sensing»						/m/
82.	«…with my earth»		/θ/
83.	«Bell ringers on the ropes to chimes						/z/
84.	«… fossil beyond fingers of light – until							/l/

59

		Unlilar ohangdoshligi
Misollar:
85.	«… and sprinkled ask?»			/æ/
86.	«… fragment, brand me»			/a:/
87.	«This, and dig me deeper still into»					/i/
88.	«His flesh confesses…»			/e/
89.	«Hirsute hell chimney - spouts				/i/

Badiiy nutqning morfologik xususiyatlari tahlili Otlashish va fe’llashish

90. 
    «I bear no heart mercuric like…» (Tunda she’ridan).
    

90. 
    «Coursing to the roots» (Tunda she’ridan).
    

90. 
    «Till, bathed in warm suffusion…» (Tunda she’ridan).
    

Yozuvchi bu tagiga chizilgan so’zlarni mavjud so’zlardan yaratgan. Masalan «Mercuric» Merkuriydan, «Coursing» «course» hamda «Suffusion» «suffuse» so’zidan yaratgan, ularning ma’nosi maxsus kontekst orqali ochib berilishi mumkin. Bu so’zlar o’ziga xos vaziyat uchun kashf etilgan va shoirning ijodkorlik qudratini ko’rsatadi.

Affiksatsiya

93. 
    reasonable - reason + able (Telefondagi suhbat she’ridan).
    

93. 
    African - Africa + n (Telefondagi suhbat she’ridan).
    

93. 
    Foolishly - foolish + ly (Telefondagi suhbat she’ridan).
    

96.	Truthfulness		- truth + ful + ness (Telefondagi suhbat she’ridan).
97.	Charmed	- charm + ed (Abiku she’ridan).
98.	Coursing	-	cours (e) + ing (Tunda she’ridan).

99. 
    Children - child + s (Tunda she’ridan)
    

99. 
    Sadness - sad + ness (Tantanali chiqish 1 - Osilish kuni she’ridan).
    

101. Recessive - recess + ive (Tantanali chiqish 1 - Osilish kuni she’ridan).

102. 
     Magnifying - magnify +ing (Birinchi oq sochlarim she’ridan).
     

102. 
     Confesses - confess + es (Mortemdan so’ng).
     

Prefiksatsiya

60

104.	Indifferent			- in + different		(Telefondagi suhbat she’ridan).
105.	Undo		- un + do		(Tunda she’ridan).
106.	Afar		- a + far		(I think it rains).
107.	Unbending - un + bending					(Menimcha yomg’ir yog’adi).
108.	Untrodden			- un + trodden		(Tantanali chiqish 1 - Osilish kuni she’ridan).
109.	Subsoil		-	sub + soil (Mortemdan so’ng).
				Badiiy nutqning grafologik xususiyatlari tahlili
		Kapitalizatsiya (Katta shriftli harflar)
		Misollar:

110. 
     «HOW DARK?» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

110. 
     «ARE YOU LIGHT? OR VERY DARK?» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

110. 
     «ARE YOU DARK? OR VERY LIGHT?» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

110. 
     «WHAT’S THAT?» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

110. 
     «DON’T KNOW WHAT THAT IS» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

110. 
     «THAT’S DARK, ISN’T IT?» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

110. 
     «THREE WHITE HAIRS!» - (Birinchi oq sochlarim she’ridan).
     

Shoir noodatiy katta shriftlardagi so’zlardan ‘telefondagi suhbat’ she’rida asosan teri rangiga e’tibor qaratish uchun ishlatgan. Bu esa Angliyada qiyin vaziyat va muvaffaqiyatsizlik kirib kelishidan dalolat beradi. Shuningdek, u qora soyalar o’rtasidagi farqlarni ko’rsatadi.

Kichik shriftli harflar

Mortemdan so’ng’ she’rida shoir kichik shriftli harflardan she’r satrining birinchi so’zidan oxirgi bandigacha foydalanib, shoirning o’limga bo’lga yumoristik munosabatini anglatadi.

Qisqartirilgan shakllar

117. 
     «WHAT’S THAT» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

117. 
     «DON’T KNOW WHAT THAT IS»(Telefondagi suhbat she’ridan)
     

117. 
     «THAT’S DARK, ISN’T IT?» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

117. 
     «WOULDN’T you rather…» (Telefondagi suhbat she’ridan).
     

61

Shoir yuqoridagi qisqartirilgan shakllardan nutq illyuziyasini yaratish uchun ishga soladi.


Takrorlanish

“Telefondagi suhbat she’ri”da, “Dark” va “light” so’zlarining takrorlanishi kuzatiladi.’Dark’ so’zi 4 marta takrorlanib, barchasi katta shriftda yozilgan; “Light” so’zi ham katta shriftda yozilib, ikki marta takrorlangan. Ular shoir tomonidan ma’nodorlikni ko’rsatish uchun ishlatilgan, va ular ham o’quvchida ta’sir uyg’otadi. Shoir, shuningdek, “Abiku” she’rida “I” so’zini 8 marta takrorlaydi, keyin yana “The” ham bir necha marta takrorlanadi. She’rdagi “I” birlikni va Abikuning shon-shuhratini anglatadi.

III bob bo’yicha xulosa
Bayon qilingan fikrlar asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1. 
   Tarjima jarayonida badiiy nutq masalasi - bu katta, turli aspektlarga ega bo’lgan muammo hisoblanib, tadqiqotchilar oldiga bir qator uning yechimini topishini aniqlaydigan bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan savollarni o’rtaga qo’yadi. Buning uchun tadqiqot uchun materiallar tahlilining til aspektining uning nutqdagi amalga oshgan ifodasi bilan birikishi kerak, bu esa tilning o’zaro ta’sirini statik tizim va nutqni dinamik tizim sifatida ko’rinishiga imkon beradi.
   

2. 
   Badiiy nutqda fonetika va grammatika taassurotni kuchaytiribgina qolmasdan, balki bir qancha vaziyatlarda asarning ma’noviy markazini yaratish bilan asosiy rolni o’ynaydi.
   
3. 
   Badiiy nutqning lisoniy tahlili metodologiyasi dialektik tafakkur qonuniyatlariga asoslanadi.
   

4. 
   Badiiy nutqni lisoniy tahlil qilish jarayonida quyidagi tamoyillarga tayanib ish ko’rilsa maqsadga muvofiq bo’ladi: a) Shakl va mazmun birligi tamoyili;
   

2. 
   Makon va zamon birligi tamoyili; c) Xususiylikdan umumiylikka o’tish tamoyili; d) Badiiy nutq tilining umumxalq tili va adabiy tilga munosabat aniqlash tamoyili; e) Badiiy nutqdagi poetik aktuallashgan til
   

62

vositalarini aniqlash tamoyillari; f) Badiiy nutqdagi intertekstuallik mexanizmlarini aniqlash tamoyili.

5. 
   Badiiy nutqni tahlil qilish usullari sifatida esa quyidagilar e’tirof etiladi: a) Ilmiy mushohada usuli; b) Lisoniy tabdil usuli; c) Badiiy nutq variantlarini qiyoslash usuli; d) Lug’atlarga asoslanish usuli.
   
6. 
   Taniqli Afrika xalqining shoiri, Nobel mukofoti sovrindori Vole Shoyinka she’rlari ustida amalga oshirilgan badiiy nutq tahlili stilistik elementlarni leksiko-sintaktik, fonologik, morfologik va grafologik xususiyatlarda ochib berdi. Uning she’rlarida badiiy nutq stilistisining qo’llanishi, ularning funksiyalari va she’rlarga bo’lgan o’zaro ta’siri ushbu tadqiqot ishining diqqat markazida bo’ldi.
   

5. 
   Ushbu bobda Vole Shoyinkaning she’rlari ustidagi badiiy nutq tahlili yuqoridagi stilistik tahlil bosqichlari asosida olib borildi.
   

5. 
   Shunday qilib, bu tadqiqot ishi har qanday ijod mahsulida so’zlar tanlovi juda ham muhim ekanligini ko’rsatib berdi. Ular ta’sirchanlik bilan fikr, hissiyotlarni ifodalashga va yozuvchi yoki shoirning maqsad qilib olgan xabarini o’quvchi yoki tinglovchiga yetkazishga qodir. Shuningdek, bu yana shuni ham ko’rsatadiki, bularning hammasini inobatga olib, asar yaratsak, u eng mahsuldor va to’liq ijod mahsuliga aylanadi.
   

5. 
   Xulosa qilib aytganda, yozuvchi tomonidan she’rlarining badiiy nutqida ishlatilgan so’zlar tanlanishi, tushirishlari, so’z tartiblari, leksik-sintaktik, fonologik, morfologik va grafologik xususiyatlar ma’no-mazmun yaratishda juda muhim rol o’ynaydi. Bu tinglovchi yoki o’quvchiga yozuvchi qanday maqsad qo’yganini ifodalab turadi.
   

63

XULOSA
Badiiy nutq usul va vositalari va ularni Vole Shoyinka she’rlari namunalarida o’rganish bo’yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1. 
   Badiiy nutq - bu til vositalari yordamida badiiy asarda obrazli ma’no ifodalashdir. Tashqaridan qaraganda, badiiy nutq oddiy so’zlashuv nutqidan hech farq qilmaydi, lekin u birinchi navbatda estetik funksiya bajaradi. Badiiy nutq har bir ishlatilgan so’z va konstruksiyalar yordamida muallif maqsadini amalga oshiradi va asar ma’nosini ochib beradi. Til bir vaqtning o’zida ham tasvir vositasi, ham tasvir predmeti sifatida namayon bo’ladi.
   

2. 
   Badiiy nutq turli xildagi badiiy vositalardan foydalanadi: metaforalar, kinoya, so’z o’yini (tajnis), inversiya, boshqa matnlarga allyuziya va boshqalar.
   

3. 
   Badiiy nutq ifoda vositalariga troplar (obrazli, ko’chma ma’nodagi so’zlar) va stilistik figuralar (obrazli iboralar) kiradi.
   

4. 
   Badiiy nutq asar ichida muallif tomonidan qay tarzda hikoyalanishiga qarab yozuvchining fikrlash doirasi, yozish uslubi, falsafiy mushohadasi haqida tasavvur hosil qilinadi.
   

5. 
   Tarjima jarayonida badiiy nutq masalasi - bu katta, turli aspektlarga ega bo’lgan muammo hisoblanib, tadqiqotchilar oldiga bir qator uning yechimini topishini aniqlaydigan bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan savollarni qo’yadi. Buning uchun tadqiqot uchun materiallar tahlilining til aspektining uning nutqdagi amalga oshgan ifodasi bilan birikishi kerak, bu esa tilning o’zaro ta’sirini statik tizim va nutqni dinamik tizim sifatida ko’rinishiga imkon beradi.
   
6. 
   Badiiy nutqning lisoniy tahlili metodologiyasi dialektik tafakkur qonuniyatlariga asoslanadi.
   

7. 
   Badiiy nutqni tahlil qilish usullari sifatida quyidagilar e’tirof etiladi: a) Ilmiy mushohada usuli; b) Lisoniy tabdil usuli; c) Badiiy nutq variantlarini qiyoslash usuli; d) Lug’atlarga asoslanish usuli.
   

64

8. 
   Taniqli Afrika xalqining shoiri, Nobel mukofoti sovrindori Vole Shoyinka she’rlari ustida amalga oshirilgan badiiy nutq tahlili stilistik elementlarni leksiko-sintaktik, fonologik, morfologik va grafologik xususiyatlarda ochib berdi. Uning she’rlarida badiiy nutq stilistisining qo’llanishi, ularning funksiyalari va she’rlarga bo’lgan o’zaro ta’siri ushbu tadqiqot ishining diqqat markazida bo’ldi.
   

8. 
   Bu tadqiqot ishi har qanday ijod mahsulida so’zlar tanlovi juda ham muhim ekanligini ko’rsatib berdi. Ular ta’sirchanlik bilan fikr, hissiyotlarni ifodalashga va yozuvchi yoki shoirning maqsad qilib olgan xabarini o’quvchi yoki tinglovchiga yetkazishga qodir. Shuningdek, bu yana shuni ham ko’rsatadiki, bularning hammasini inobatga olib, asar yaratsak, u eng mahsuldor va to’liq ijod mahsuliga aylanadi.
   

Xulosa qilib aytganda, yozuvchi tomonidan she’rlarining badiiy nutqida

ishlatilgan so’zlar tanlanishi, tushirishlari, so’z tartiblari, leksik-sintaktik, fonologik, morfologik va grafologik xususiyatlar ma’no-mazmun yaratishda juda muhim rol o’ynaydi. Bu tinglovchi yoki o’quvchiga yozuvchi qanday maqsad qo’yganini ifodalab turadi. Mazkur mavzuni yanada tadrijiy davom ettirish, olib borilgan kuzatishlarni bir umumiy maxrajga keltirib, ilmiy-nazariy asosga qo’yish badiiy nutq sohasi oldidagi navbatdagi vazifalardan biridir.

65

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. -b.108
   

2. 
   Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси (“Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ни амалга ошириш борасидаги публицистик мулоҳазалар). - Тошкент: Ўзбекистон. 1999. -b.98
   
3. 
   Alabi, V.A. Lexico-syntactic, phonological and graphological patterns, choices And devices in Discourse. O. Obafemi, G.A. Ajadi, V.A. Alabi (eds.), Critical Perspectives on English Language & Literature, Ilorin: The Department of English, university of Ilorin. 2007. -p.154
   
4. 
   Boboyev T., Boboyeva Z. Badiiy san’atlar. - Toshkent: TDPU, 2001. –b.105
   

5. 
   Doniyorov X., Yo’ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. - Toshkent: Fan, 1988. 112-163-b, 92-110-betlar. -b.168
   

6. 
   Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi.- Toshkent: Fan, 1986. 203-220-betlar. - b.288
   

7. 
   Nasriddinov F. Til, uslub va obraz // O’zbek tili stilistikasi masalalari, ToshDU ilmiy asarlar to’plami, 486-son, Toshkent: ToshDU nashri, 1975. 44-56-b. –b.105
   
8. 
   Rahimov Z. Muallif nutqi va uning ko’rinishlari // Til va adabiyot ta’limi, 2000, 3-son. 58-62-b. –b.177
   

9. 
   Senanu, K.E. and Vincent, T, A selection of African Poetry. England:
   

Longman Group Limited. –p.224

10. Solijonov Y. Badiiy asarda monologik nutq // O’zbek tili va adabiyoti, 2004,

3-son. 16-20-b.-b.78

11. Solijonov Y. Badiiy nutq // O’zbek tili va adabiyoti, 1979, 2-son. 71-75-betlar. –b.156

12. Sultonova M. Yozuvchi uslubiga doir.- Toshkent: Fan, 1973. 48-91-b. –b.118

13. Umirqulov B. Poetik nutq leksikasi.-Toshkent: Fan, 1990. –b.67

66

14. Umurov H. Adabiyot nazariyasi.- Toshkent: O’qituvchi, 2002. 141-162-betlar. –b.195

15. Umurqulov B. Badiiy adabiyotda so’z. - Toshkent: Fan, 1993. 5-34-betlar. –

b.87

16. Yo’ldoshev B. Badiiy nutq stilistikasi.- Samarqand: SamDU nashri, 1982.

53-57-b. –b.125

17. Yo’ldoshev B., Bobojonov F., Pardayev Z. Badiiy asar tili masalalari.-Navoiy: Navoiy DPI nashri, 2001. 4-7-betlar.-b.78

18. Yo’ldoshev M., Isoqov M., Haydarov Sh. Badiiy matnning lisoniy tahlili.–

b.187

19. Аверинцев С.С. Древнегреческая поэтика и мировая литература //Поэтика древнегреческой литературы. М., 1981. С. 8, 6.-c.194

20.Арутюнова Н. Д. Метафора и дискурс //Теория метафоры: Сборник: Пер. с анг., фр., нем., исп., польск. яз. / Вступ. ст. и сост. Н. Д. Арутюновой; М., 1990, С. 8.-c.203

21. Веселовский А.Н. // Неизданная глава из «Исторической поэтики» Русская литература. 1959. № 3. С. 118.-c.156

22. Виноградов В.В. Стилистика, теория поэтической речи, поэтика. М. Высшая школа. 1963.-c146

23. Винокур Г.О. О языке художественной литературы: Учеб. пособие для

филол. спец. вузов. М.: Высш. шк., 1991. 448 с.

24. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. М., 1980. Особенно интересна в этом плане вторая часть книги.-c.123

25. Григорьев В. П. Словотворчество и смежные проблемы языка поэта. М., 1986; Бирюков С. Е. Мерой научности // Язык как творчество. М., 1996.-c.236

26. Григорьев В.П. Речь художественная // ЛЭС. -c. 322

27.Ефимов А.И. Стилистика художественной речи.- М.: Высшая школа,

1961. 59-94-бетлар.-c.193

67

28. Звегинцев В.А. История языкознания XIX–XX веков в очерках и извлечениях: Тезисы пражского лингвистического кружка // В 2 т. М., 1965. Т. 2. С. 133, 136.-c.274

29. Кожинов В. Художественная речь как форма искусства слова // Теория литературы. Основные проблемы в историческом освещении. Стиль. Произведение. Литературное развитие. М., 1965. С. 234–238.-c.279

30. Левый И. Искусство перевода. – М.: Прогресс, 1974. – 397 с.-c.405

31. Мандельштам О.Э. Слово и культура. –c. 42.

32. Махмудов, Х.Х. Русско-казахские лингвостилистические взаимосвязи.

– Алма-Ата : Наука, 1989. –c. 234

33. Миньяр-Белоручев Р.К. Теория и методы перевода – М.: Московский Лицей, 1996. – 207 с.-c.245

34. Михайлов А.В. О некоторых проблемах современной теории литературы// Известия/ РАН. Отд. литературы и языка. 1994. № 1.-С. 21.

35. Раҳимов З. «Кўҳна дунё» романи поэтикаси. - Фарғона, 2005.-c.167

36. Саидхонов М. Диалогик нутқнинг коммуникатив таҳлили.//ЎТА., 2004, №2, 71-б.

37. Степанов Ю. С. Стилистика// // Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.-c.208

38. Степанов Ю.С. Язык художественной литературы // Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.-c.177

39. Телия, В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М.: Языки русской культуры, 1996. – 214 С. –c.255

40.Тодоров Цв. Понятие литературы// Семиотика. М., 1983. С. 367, 368,-c.363.

41. Томашевский Б. В. Теория литературы. Поэтика. М., 1996. С. 28–30.-

.c149

68

42. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика; его же. Стилистика и стихосложение. Л., 1959; его же. Стилистика, 2-е изд., испр. и доп. Л., 1983.-c.304

43. Чудаков А.П. В.В. Виноградов и его теория поэтики// Чудаков А.П. Слово – вещь – мир. От Пушкина до Толстого: Очерки поэтики русских классиков. М., 1992.-c.380

44. Шапир М. И. Язык поэтический // Введение в литературоведение. Литературное произведение: основные понятия и термины / Под. ред. Л. В. Чернец. М., 1999. С. 512–528.-c.544

45. Шодиев Р. Руҳият рассоми. –Т: «Фан», 1997, 6-б.-б.203

46. Эсалнек А. Я. Основы литературоведения. Анализ художественного текста: Учеб. пособие. М.: Флинта; Наука, 2004. С. 42–43.-c.76

47.Якобсон P.O. Лингвистика и поэтика// Структурализм: «за» и «против»:

Сб. статей. М., 1975. С. 228.-c.278

48. Якобсон Р. О. Поэзия грамматики и грамматика поэзии// Семиотика. М.,

1983. С. 462,-c.469.

Internet saytlari

1. 
   www.youngblood.ru/materials/material.aspx?matid=1
   

2. 
   www.ziyonet.uz[badiiy nutq tahlil usullari]
   

3. 
   www.ziyouz.com[badiiy nutqning tahlil qilish usullari]
   

69