Samarqand davlat chet tillar instituti tarjimonlik fakulteti

Tahlil tiplari

Badiiy nutqni tahlil qilishning tamoyil va usullari bo’lganidek, o’ziga xos tiplari ham mavjud. Tahlilning maqsadi, yo’nalishi va qamrovini asar hajmi jihatini hisobga olib ikkiga ajratish mumkin: tematik va kompleks tahlil.

1. 
   Tematik tahlil deganda, biror bir badiiy asarni nutqning bir jihati bo’yicha va ma’lum tamoyil, usullar bo’yicha tahlil qilish nazarda tutiladi. Tematik tahlil asosan, nutq sathlaridan biri bo’yicha amalga oshiriladi. Masalan, Cho’lponning «Kecha va kunduz» nomli romanini leksik-semantik jihatdan tahlil qilamiz, deylik. Asardagi lug’aviy birliklar (ayrim so’zlar, iboralar, maqollar, matallar, aforizmlar) ajratib olinadi. Lug’aviy birliklar asar badiyatiga qay darajada xizmat qilishi, an’anaviy yoki individual ekanligi aniqlanadi. Badiiy nutq komponentlarini
   

48

birikish usullari alohida o’rganiladi. Nutq tiplari va uning o’ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritiladi.

2. 
   Kompleks tahlil. Tilning barcha sohalariga xos birliklar va ularning muayyan bir asarda qo’llanishini badiiy nutqning umumiy mazmuni, janri, tarkibiy tuzilishi bilan o’zaro bog’liqlikda olib o’rganish kompleks tahlilning asosini tashkil etadi. Bu xildagi tahlil umumfilologik yo’nalish, mazmun va xarakter kasb etadi. Shuning uchun nutqni tahlil qilishdan avval adabiyotshunoslik va tilshunoslik bilan aloqador sohalarning tamal qonuniyatlaridan albatta xabardor bo’lishimiz kerak. Bunday tahlil xususiylikdan umumiylikka o’tish tamoyiliga muvofiq olib boriladi. Kompleks tahlil biror bir ijodkorga bag’ishlangan bo’ladi. Bunday tahlilni bir asarni turli sathlar bo’yicha yoki bir necha asarni bir sath bo’yicha o’tkazish mumkin. Masalan, Abdulla Qodiriyning «O’tkan kunlar» romani lingvopoetikasi (til sathlari bo’yicha). Yoki Abdulla Qodiriy asarlari lingvopoetikasi. Bunda adib qalamiga mansub barcha asarlarning lisoniy xususiyatlari tekshiriladi va natijalar umumlashtirib tahlilga tortiladi. Bu oson ish emas. Shuningdek, bir yoki ikki kishining ishi ham emas. Adabiyotshunoslikda B.Frantsning V.Shekspir asarlari tiliga bag’ishlangan «Shakespeare grammatik» deb atalgan yirik hajmli asari alohida e’tiborga molik ish sifatida e’tirof qilinadi. Unda shoir ijodi til va nutqning barcha sathlari bo’yicha tahlilga tortiladi. Shu bilan birga ijtimoiy tuzum, shoirning falsafiy dunyoqarashi, hayot tarzi, shoirning zamondoshlarining shoirga munosabati yoki shoirning o’z zamondoshlariga munosabati, davr bilan bog’liq estetik tafakkur tarzi va hokozolar haqida ham ma’lumotlar berib boriladi. Mazkur tadqiqotdan faqatgina shoir asarlarining tili va nutqi emas, balki o’sha davr tili va nutqi haqida ham noyob ma’lumotlarni olish mumkin. Lekin shuni unutmaslik kerakki, badiiy asar tom ma’noda estetik voqelikdir. Uni tematik tahlil qilamizmi, kompleks tahlil qilamizmi bundan qat’i nazar, asarning estetik hodisa sifatidagi mohiyatini nazardan chetda qoldirmasligimiz kerak.
   

Endi esa yuqorida keltirib o’tilgan tahlil tamoyillari va usullari asosida Nigeriyalik shoir, yozuvchi, dramaturg, 1986-yili adabiyot sohasida Nobel mukofotini olgan Vole Shoyinkaning tanlangan she’rlaridagi badiiy nutq tahlilining

49

leksiko-sintaktik, so’z tanlash, fonologik, grafologik va morfologik xususiyatlaridan bir nechasining tahlilini ochib beramiz:


Badiiy nutqning leksik-semantik xususiyatlari tahlili Anastrofa - Bu so’zlar joylashuvining teskari joylashuvidir. Masalan:

1. 
   «In vain your bangles cast charmed circles at my feet» (Abiku she’ridan). Mazmuni: Bekorga bilakuzuklaring mening oyog’imda jozibali aylanar
   

2. 
   «Where I crept, the warmth was cloying» (Abiku she’ridan).
   

Mazmuni: Qayerga emaklab bormayin to’ydirar meni bu issiqlik

3. 
   «In silence of webs, Abiku moans, …» (Abiku she’ridan)
   

Mazmuni: O’rgimchaklar sunkunat tortganda, ingray boshlar Abiku…

3. 
   «Your hand is heavy, Night, upon my brow, and bear no heart mercuric like the clouds» (Tunda she’ridan).
   

Mazmuni: Og’ir qo’ling menda-yu, tun kirib kelar, hech kim izlamas sendan, bormikan deb yurak ilhomi, bamisoli uchar bulutdek

3. 
   «Caught I was, foully» (Telefondagi suhbat she’ridan). Mazmuni: Qoldim men, yoqimsiz bir holda.
   

3. 
   «Considerate she was, varying the emphasis» (Telefondagi suhbat she’ridan). Mazmuni: Diqqatli edi u, o’zgartirar ohangni dam-badam.
   

Yuqoridagi gaplarda, so’zlar joylashuvi o’zgargan. Ular yozuvchi, shoir tomonidan odatdagi tartibda joylashtirilmagan. Yuqoridagi 1-gapda yozuvchi Abikuning shon-shuhratini kuchaytirib ko’rsatish uchun va uni qolishga qilingan barcha urinishlar bekorgaligini ko’rsatish uchun so’zlar tartibini almashtirgan. 2-va 3-gaplarda shoir Abikuning mahoratini ko’rsatish uchun so’zlar tartibini o’zgartirgan. 4-gapda Abikuga tunning qanchalik kuchli ta’siri borligini tasvirlash uchun va 5-gapda yozuvchining bemulohazaligining shiddatini ko’rsatish uchun hamda yuqoridagi 6-gapda ayolning telefonda suhbatida ohangini qanchalik o’zgartirishi uning diqqatli ekanligini ko’rsatib turganini izohlash uchun so’z tartiblari o’zgartirilgan. Bu elementlar yozuvchi tomonidan ma’nodorlikni himoya qilish va o’quvchining diqqatini qaratish maqsadida ishlatilgan.

Paranteza

50

Masalan:

7. 
   «Sensations pained me, faceless, silent as Nights thieves» (Tunda she’ridan). Mazmuni: Qiynar meni yuzsiz tuyg’ular, tungi o’g’rilar kabi jim-jit
   

7. 
   «I must hear none! These misted calls will yet undo me; naked, unbidden,
   

at Night’s muted birth (Tunda she’ridan).

Mazmuni: Hech nima eshitmasligim kerak! Ularning qo’ng’irog’i qilar meni intizor; kirar ekan yana chaqirilmagan zimiston.

9. 
   «… confluence of coarse cloud fleeces - my head sir! - scourbrush» (Mening Birinchi oq sochlarim she’ridan).
   

Mazmuni: Mayin jun bulutlar tutashgan joyda - mana boshimga qarang, janob - hozircha…

9. 
   «…Submit thesis dues, harnessed glory be! - in the cold…» (Mortemdan so’ng).
   

Yuqoridagi gaplarda, tagiga chizilgan so’z va birikmalar yozuvchi tomonidan shunday yo’l bilan kiritilganki, gaplarning odatiy sintaktik harakatlanishiga halaqit beradi. Ular kechikkan fikr yoki sharh natijasida qo’shimcha axborot beradi.

Ellipsis - so’z yoki gap bo’lagining gapda tushib qolishidir. Masalan:

9. 
   «Must I weep for goats and cowries
   

For palm oil and sprinkled ask? (Abiku she’ridan)

Mazmuni: Echki-yu samanlar menga baribir

O’choq isidan gapir, xushbo’ymi?

12. «I am the squirrel teeth, cracked

The riddle of the palm; remember» (Abiku she’ridan)

Mazmuni: Men olmaxon tishi, yechdim

Sening kaft jumbog’ing, esla 13. «I saw your jealous eye quench the Sea’s

Flourescence, dance on the pulie incessant» (Tunda she’ridan)

Mazmuni: Ko’rdim sening rashk to’la ko’zing

Boqar edi raqsga tushgan dengiz tomon

51

14. 
    «Her accent was clinical, crushing in its light Impersonality» (Telefondagi suhbat she’ridan).
    

Mazmuni: Uning ohangi klinik edi, yengil shaxssizligida sochilib yotib.

14. 
    «Let no man speak of justice, guilt» (Tantanali namoyish 1- dorga osilish). Mazmuni: Adolat-u ayb haqida hech kim gapirmasin
    

14. 
    «Knit me webs of winter sagehood, Nightical, and the fungoid, Sequins of a crown» (Mening Birinchi oq sochlarim she’ridan she’ridan).
    

Mazmuni: Qani qish - tashlagin o’z kechki qalpog’ingni mog’or bosgan barglarga.

14. 
    «Let us love all things of gray; grey slabs gray scapel …grey images» (Mortemdan so’ng)
    

Mazmuni: Kelingizlar, barcha kulrang narsani sevaylik, kulrang pechka-yu, kulrang skapel…kulrang tasvirlar.

Yuqoridagi gaplarda, masalan 11-17-gaplarda, atayin tushirib qoldirilgan bir nechta so’zlar yoki so’zlar guruhi mavjud va ular kontekstdan ma’lum bo’lib turadi. 11-gapda anglab olishimiz bo’lgan so’z bu - «I am» 13-gapda esa allaqachon anglangan so’zlar - «I saw your jealous words». 14, 15, 16 va 17-gaplarda allaqachon anglanilayotgan so’zlar - bular «Her accent was».., «Let no man speak of ..», «knit me webs of winter», «let us love» lar sanaladi. Zarur bo’lmagan takrorlardan voz kechish va lo’ndalik, urg’u yoki so’zlar va hatto gaplarda noaniqlikni yaratadi.

Asindeton Misollar:

14. 
    «Your hand is heavy. Night, upon my brow. I bear no heart mercuric like the clouds, to dare Exacerbation from your subtle plough». (Tunda she’ridan).
    

Mazmuni: Og’ir qo’ling menda-yu, tun kirib kelar, hech kim izlamas sendan, bormikan deb yurak ilhomi, bamisoli uchar bulutdek; sening nozik qo’llaringdan tortishuv degan narsa chiqmas.

14. 
    «Of the waves. And I stood, drained submitting like the sand, blood and brine, coursing to the roots. Night,. You rained (Tunda she’ridan).
    

52

Mazmuni: To’lqinlar to’rida. Turar edim men, qum, qon va sho’r suv kabi tinmay yig’lardim, o’zakka yo’naltirib. Yana o’sha tun, yomg’ir quyding.

20. 
    «I think it rains that tongues may loosen from the parch uncleave roof-tops of the mouth, hang heavy with knowledge» (Menimcha yomg’ir yog’ar she’ridan).
    

Mazmuni: Menimcha yomg’ir yog’ishi quriyotgan osmondan, nihoyat ajralib, ko’p fikr bilan tushayotgan til timsoli.

18-20-gaplar asindetonga misol bo’lsa oladi, chunki gaplarda tasodifiy bo’lmagan bog’lovchilarning tushib qolishi kuzatiladi va ular shoshilgan qofiyani ishlab chiqaradi.

Epizyuksis

20. 
    «Let us love all things of grey’, grey slabs (Mortemdan so’ng).
    

Mazmuni: Kelingizlar barcha kulrang narsalarni sevaylik, kulrang pechkalar.

21-gap epizyuksisning yaqqol misoli, hech bir bo’linishsiz bir so’zning qayta takrorlanishi sodir bo’lgan, bu o’quvchida doimiy taassurot qoldirish maqsadida va urg’u berish maqsadida ishlatilgan.

Anafora

Misollar:

22. «…Button B. Button A.» (Telefondagi suhbat she’ridan)

Mazmuni: B tugmasi. A tugmasi.

23. 
    «Red booth Red Pillar box. Red double-tiered»(Telefondagi suhbat she’ridan) Mazmuni: Qizil ikki etajli avtobus.
    

24. 
    «…Weave then, weave o quickly, weave..» (Birinchi oq sochlarim she’ridan).
    

Mazmuni: Keyin to’qi, to’qigin tezroq, to’qi….

Yuqoridagi misollarda, har bir gaplarning boshida aynan bir so’zning takrorlanishi kuzatiladi. Yuqoridagi 22-gapda «Button» so’zi, 23-gapda esa «red» so’zi va 24-gapda «weave» so’zi takrorlangan. Shoir bularni musiqiylik bahsh etish uchun yo’lga qo’ygan.