Samarqand davlat chet tillar instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi umumiy psixologiya

4. Hissiyot to’g’risida umumiy tushuncha. Hissiyotlar shaxs faoliyatining muhim jabhasi sifatida insonni keng emotsional sohasini rang-barangligi, ko‘pqirraliligi haqida hissiy ton (yunoncha tonos - zo‘riqish, urg'u berish ma’nosini bildiradi), emotsiyalar (lotincha emovere - qo‘zg‘atish, hayajonlanish demakdir), affektlar (lotincha affectus - ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros ma’nosini anglatadi), stress (inglizcha stress - zo'riqish deganidir) va kayfiyat kabi tushunchalar muayyan tasavvur imkoniyatiga ega. Emotsional ton yoki hissiy tus (masalan, affektiv ton) ba’zi hollarda barcha shaxslarda tug‘ma, nasliy xususiyat kasb etishi mumkin. Jumladan, og'riq hissi va boshqa xususiyatli kuchli qo‘zg‘atuvchilar bir davrda aks etgan yoqimsiz (noxush) hissiy ton bilan ajralib turadi. Masalan,merkaptan (lotincha mere - simob, saptans - egallovchi degan ma’noni anglatadi), ya’ni simob bilan boshqa organik moddalar birikmasidan tarqalgan har qaysi ruhan sog‘lom insonlar uchun yoqimsiz, jirkanch taassurot uyg‘otadi.Shuningdek, ba’zi ranglar birikmasi (omuxtasi), shilimshiq pardalarning qo‘zg‘alishi, qamishlarning ishqalanishi, egovning ovozi ham xuddi shunday iz qoldiradi. Shu bilan birga idrok obrazlari va tasavvurlarining aksariyat hissiy tonlari (tuslari) oldingi emotsional jarayonlaridan saqlanib qolgan izlar, turmush tajribaning saboqlari (aks-sadolari) insonlarda o‘xshashligi tufayli «tug'ma» deb baholanishi mumkin.Hissiy ton shaxsning ehtiyojlarini atrofdagi narsalar va vaziyatlar qoniqtirishi yoki qoniqtirmasligi, faoliyatning esa muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz kechishini yaqqol namoyish etishiga xizmat qiladi.Shaxsning psixologik xislatlariga binoan hissiy ton (tus) o‘ziga xos idiosinkraziya (yunoncha idios - o‘ziga xos synrasis -qorishmoq, qorishuv m a’nosini bildiradi) xususiyatini kasb etadi, bunday ta’bli odam boshqalar uchun befarq tuyulgan narsalarga ham jirkanch munosabatini namoyish qiladi, masalan, duxobaga tegishni, baliq, yog‘, gul hidlarini yoqtirmaydi.
Qo‘rquv. Qo‘rquv insonni nobud qiluvchi hislardan biri bo‘lishi mumkin. Qo‘rquv insonni uyqusizlikka yoki xayolingizni tormozlab qo‘yishi ham mumkin ekan. Ba’zi bir insonlarni qo'rquv o‘lim darajasigacha olib kelishi mumkin. Bundan tashqari qo‘rquv insonlarga o‘tishi kuzatiladi. Qo‘rquv bizni xavf-xatardan o‘zimizni himoyalashga tayyorlaydi.