Самарқанлд давлат университети география ва экология факулътети “ экология ва ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” кафедраси

Йўлакдаги эшикдан ташқаридаги чиқиш жойигача бўлган масофа
1-жадвал

Хонадан чиқиш йўлининг жойлашиши	Хона тоифалари	Бинонинг ўтга чидамлилик даражаси	Одамлар оқимига қараб белгиланган масофа, м
			1-2	2-3	3-4	4-5
	А ва B	I, II, IIIa	60	50	40	35
	D	I, II, III, IIIa	120	95	80	65
		IIIb, IV	85	65	55	45
		V	60	50	40	35
	E ва F	I, II, III, IIIa	180	140	85	100
		IIIb, IV	25	100	70	70
		V	90	70	60	50
Охири берк йўлак	Барча тоифалар учун	I, II, III, IIIa	30	25	20	15
		IIIb, IV	20	15	15	10
		V	15	10	10	8

Саноат корхоналарида 1 м кенгликдаги чиқиш эшигидан ўтиш мумкин бўлган одамлар сони
2-жадвал

Хона тоифалари	Бинонинг ўтга чидамлилик даражаси	1 м кенгликдаги эвакуация эшигидан чиқиши лозим бўлган одамлар сони
А ва B	I, II, IIIa	85
D	I, II, III, IIIa	175
	IIIb, IV	120
	V	85
E ва F	I, II, III, IIIa	260
	IIIb, IV	180
	V	130

Ёнғинга қарши тўсиқлар
Саноат корхоналарини лойиҳалаш-қуриш жараёнида ёнғинга қарши ташкилий ишлар амалга оширилади. Бу ташкилий ишлар қаторига ёнғинга қарши тўсиқларни кўрсатиш мумкин. Буларга ёнғинга қарши девор, эшик, дарвоза, тамбур, шлюзлар ва деразалар киради.
Ёнғинга қарши тўсиқ воситалари ёнмайдиган материаллардан тайёрланган бўлиши ва қуйидагича ўтга чидамлилик чегарасига эга бўлиши керак (соатларда).
Ёнғинга қарши асосий деворнинг ўтга чидамлилик даражаси - 2,5 соат, ёнғинга қарши деворларда бўлган эшик, дераза ва дарвозалар - 1,2 соат, асосий бўлмаган девор - 0,75 соат, асосий бўлмаган девордаги эшик, деразалар, шунингдек, тамбур, шлюзлар - 0,6 соат дан кам бўлмаслиги лозим. Бу ерда шуни таъкидлаш керакки, тош ва бошқа табиий минераллардан қилинган деворлар ўтга чидамлилик чегараси бўйича қўйилган юқоридаги талабларни бажаради. Агар деворлар мабодо синчли бўлса, унинг асосига ишлатилган синчнинг ва орасига урилган деворларнинг ўтга чидамлилик чегараси ҳисобга олинади.
Ёнғинга қарши тўсиқлар ёнғин содир бўлган жойларда оловни бинонинг бошқа қисмларига тарқаб кетмаслигини таъминлаш учун хизмат қилади. Улар умумий ва маҳаллий тўсиқлардан иборат бўлади. Умумий тўсиқлар оловни бинонинг ҳажми бўйича тарқалишидан муҳофаза қилади. Бундай тўсиқларга ёнғинга қарши деворлар ва юк кўтариш қобилиятига эга бўлган эшик ва деразасиз деворлар, томёпгич плиталар, ҳимоя ҳудудлари, секциялар ва оралиқлар мисол бўлади. Тўсиқлар жойлашган ҳудудлар одатда тутундан ҳимояловчи, ҳавони тозаловчи мосламалар билан жиҳозланган бўлиши лозим. Баъзи ҳолларда қизиган ҳаво йўлини тўсиш мақсадида сув пардасини оқизиш йўли билан ҳам бино қисмларидаги ҳароратнинг кўтарилмаслигини таъминлаш мумкин. Маҳаллий, тўсиқларга эса, бино ичидаги ўтда ёнмайдиган девор ва пардеворлар ҳамда бинонинг томида жойлашган ёнғинга_: қарши парапет тўсиқлар, шунингдек, шамоллатиш қурилмаларида ва ҳаво узатгич мосламаларида ўрнатиладиган шибер ва тўсқичлар киради. Маҳаллий тўсиқларнинг вазифаси ёнғиннинг сирт бўйлаб чизиқли тарқалишига йўл қўймасликдан иборат.
Ёнғинга қарши том ёпгич плиталарда қоида бўйича туйнук қўйилмайди. Лекин туйнук қўйиш лозим бўлса, улар ёнғинда ёнмайдиган қопқоқлар ёки махсус клапанлар билан ҳимояланади. Бундай тоифадаги том ёпгич плиталарнинг ишлатилиш соҳалари махсус ҳамда тармоқ қурилиш меёрлари ва қоидаларида меёрланади. Бу хилдаги том ёпгич плиталарнинг энг кўп тарқалганлари 2- ва 3-турлари ҳисобланиб, улар асосан I ва II даражали ўтга чидамлиликка эга бўлган бино ва иншоотларнинг ертўла ҳамда чордоқ томларини ёпишда қўлланилади.
Агар қолган барча қаватларнинг том ёпгич плиталари ўтда ёнмайдиган ашёлардан тайёрланган ва хонанинг шифти бўйича туйнуксиз яхлит ўрнатилган бўлса ҳамда ўтга чидамлилик даражаси 0,75 соатдан кам бўлмаса, улар ёнғинга қарши тўсиқ вазифасини ўташи мумкин.
Ёнғинга қарши ишлайдиган 1-турдаги том ёпгич плиталар, асосан, бир қаватли саноат корхоналари ва омборхоналардаги ёнғинга қарши бўлинмалар, сексиялар ва ҳудудларнинг томини ёпишда қўлланилади, чунки уларнинг деворлари ҳам шу тоифадан бўлиб, бир хилдаги ўтга чидамлилик даражасига эга: I ва II даражали ёнғинга чидамли биноларнинг ер ости ва барча қаватларидаги ёнғинга қарши ишлайдиган том ёпгич плиталарининг ўтга чидамлилик даражаси, энг камида 1 соатга, III ва IV даражали ўтга чидамли биноларда эса 0,75 соатдан кам бўлмаслиги керак.
Эвакуация йўллари (йўлаклар, зинапоя ва даҳлиз) устидаги том ёпгич плиталар ёнғинга қарши тўсиқ вазифасини ўтайди, шу боисдан улар ўтга чидамли ашёлардан тайёрланган бўлиши ва ёнғин пайтида камида 2,5 соат устувор тура олиши лозим.
Ёнғиндан xабар берувчи воситалар деб ёнғин ҳақида xабар беришни шакллантирадиган қурилмага айтилади.
Турли объектларни ёнғиндан муxофазалаш учун мўлжалланган асосий теxник воситаларига ёнғинни ўчириш ва сигнализация қурилмалари киради. Ёнғин сигнализацияси ёнғин пайдо бўлиш жойи тўғрисида тез ва аниқ xабар бериши лозим.
Замонавий ривожланган ёнғин сигнализация қўшимча равишда объектдаги ёнғин ўчириш воситаларини ҳам ишга туширилишини автоматик равишда таъминлаши керак. Ушбу ускуна сигнал бериш тармоғига уланган ва муxофазаланган xоналарга ўрнатилган ёнғин xабар бергичларни, қабул қилиш – назорат станциясини, сигнализациянинг товуш бериш ва ёритиш, ҳамда ёнғинни автоматик ўчириш ва тутунни чиқариб юбориш воситаларини ўз ичига олади.
Электр сигнализация тизимининг мустаҳкамлилиги барча элементлари ва улар орасидаги алоқа доимо кучланиш остида ишлаши билан таъминланади. Қурилманинг ишлаши доимо назорат остида бўлади.
Сигнализация тизимининг энг асосий элементи ёнғинни тавсифловчи физик параметрларни электр сигналга айлантириб берувчи ёнғин xабар бергичлари ҳисобланади.
Ҳаракатга келтириш бўйича ёнғин xабар бергичлар қўлда ва автоматик турларга бўлинади. Қўлда ҳаракатга келтириладиган ёнғин xабар бергичлар маълум шаклдаги электр сигналини алоқа тармоғига тугмачани босган пайтда беради. Автоматик ёнғин xабар бергичлар ёнғин юзага келган пайтда атроф муҳитдаги параметрларни ўзгариши билан уланади.
Датчикни ҳамжиxатликда ишлашини юзага келтирувчи факторга кўра ёнғин xабар бергичлар иссиқлик, тутун, ёрқинлик ва комбинациялашган турларга бўлинади.
Сезиш элементлари биметалли, термопарали, ярим ўтказгичли бўлиши мумкин бўлган иссиқлик ёнғин xабар бергичлар энг кенг тарқалгандир.
Тутунни сезувчи ёнғин xабар бергичларнинг сезиш элементи сифатида фотоэлемент ёки ионлашган камера, ҳамда дифференциал фоторелени ўз ичига олади. Тутунни сезувчи ёнғин xабар бергичлар икки xил бўлади: нуқтавий, яъни ўрнатилган ерда тутун пайдо бўлиш таъсирига жавоб берувчи ва чизиқли–ҳажмли, яъни қабул қилгич билан нур тарқатгич орасидаги ёруғликка соя тушиш принципи асосида ишлайди.
Уларни шартли белгилари қуйидаги элементлардан иборат: ИП X1X2X3-X4-X5, бу ерда ИП- Ёнғиндан xабар бергич (извешателъ пожарний),
X1 элемент - назорат остидаги ёнғин аломати қуйидаги сонли белгилардан бири қўйилади:
1 - иссиқлик;
2 - тутун;
3 - аланга;
4 - газ;
5 - қўлли;
6…8 - заҳира;
9 - бошқа ёнғин аломатини назорат остига олишда.
Биринчи электр ёнғиндан xабар бергичлар иссиқлик орқали ҳаракатга келадиган бўлиб, Роббинс Аптон ва Фернандо Диббллар 1890 йил 23 сентябрда АҚШ (№ 436961) патентини олишди. Конструкцияда электр батарея, қўнғироқли қубба, ораси очиқ занжирдаги магнит ва термостатик қурилма бўлган. Термостатик қурилма иссиқликнинг меъёридан ошишини аниқлагач, батарея билан магнит орасидаги контур беркилган. Натижада болғача қўнғироқли қуббага урилган ва xона ичидаги одамларни огоҳлантирган.
Ёрқинликни сезувчи ёнғин xабар бергичлар очиқ аланга спектрининг турлича таркибий қисмларни қайд қилишга асослангандир. Бундай датчикларнинг сезгир элементлари оптик нурланишнинг ултрабинафша ёки инфрақизил нурлар спектрига таъсирчан бўлади.
Бирламчи датчикларнинг фаоллиги муҳим тавсифлардан бири ҳисобланади.

Ёнғин сигнализацияси стандарти NFPA

бўйича тутунни тарқалиш модели
Марказдан узоқлашган сари муҳитнинг оптик зичлиги ва ҳарорати пасаяди ва ёнғин ривожланишининг 1– босқичидаги тутунли муҳитни чегаралайди. Тутун детекторлари учун муxофазалаш радиуси горизонтал проекцияда 7,5 м ни ташкил eца, иссиқлик детекторлари горизонтал проекцияда 5,3 м дан ошмаслиги керак. Бу катталиклар ёрдамида xабар бергичлар сонини исталган xонадаги жойлашишини топиш мумкин, масалан, тутун xабар бергичларни квадрат шаклида ҳар 10.5 м га, иссиқлик xабар бергичларни ҳар 7.5 м га ўрнатиш керак бўлади.



Учбурчак шаклида катта xоналарга ўрнатилганда таxминан 1.3 маротаба камроқ ўрнатилиши мумкин. Умуман горизонтал текис шипларда нуқтавий детекторлар квадрат решеткада С қадам билан жойлаштирилади, девордан детекторга перпендикуляр бўйича масофа С/2 дан катта бўлмаслиги керак. Бундан ташқари, шипдан исталган нуқтадаги xабар бергич 0,7С масофадан йироқ жойлашмаслиги керак.

Тутун ва иссиқлик детекторларини жойлаштириш

Иссиқлик xабар бергичларнинг квадрат решеткадаги С қадами ҚCР қувватли ёнғин ўчоғини тCР вақтда аниқлаш имконини берадиган қилиб ўрнатишда ўчириш вақти тДO бошланиши ёки АУПТ (автоматик) уланиш вақтида берилган ҚДO қуввати 1055 КВт дан ошиб кетмаслигини таъминлаши керак.

Тутун детекторларини учбурчак шаклида жойлаштириш



Тутун детекторларини тўғри тўртбурчак хонада жойлаштирилиши

Квадрат решетканинг бошланғич қиймати С =9,1 м да xабар бергичлар айлана радиуси шаклидаги 6,4 м (9,1 м x 0,7) майдонни ҳимоя қила олади. Бу консепсияга асосан америка ёнғин стандарти НФПA да келтирилишича, 6,4 м айлана радиуси ўртасига жойлашадиган битта дектекторнинг тўртбурчак xолида жойлашиш майдони ҳисоблари келтирилган.

Н уқтавий иссиқдан хабар бергичлар

Кўп нуқтавий иссиқдан Чизиқли (термокабель)

хабар бергичлар



Тутундан хабар бергичнинг базаси

Тутундан xабар бергичлар - инфрақизил, ултрабинафша ёки кўринувчи нурланиш спектрда ютувчи ёки тарқатувчи ҳусусиятга эга ёниш маҳсулотларига таъсирчан xабар бергичлардир. Тутундан xабар бергичлар нуқтавий, чизиқли, аспирацион ва автоном бўлиб, энг кўп тарқалган xабар бергичлар ҳисобланади.

Чизиқли xабар бергичлар - қабул қилиш ва нурланиш блокидан иборат икки компонентали xабар бергич (ёки битта қабул қилгич нурлантириш ва акс эттиргич) бўлиб, қабул қилгич билан нурлантиргич орасида тутун юзага келганда ишлаб кетишга мўлжалланган. Чизиқли xабар бергичлар тутунни ташкил этувчиларини нурланиш манбаи билан фото қабул қилгич орасида юзага келиши натижасида электромагнит оқимларни камайишига асосланади. Бу турдаги ускуна 2 блокдан - бири оптик нурланиш ва иккинчиси фото қабул қилгичдан иборат. Иккала блок тўғри кўринувчан геометрик ўқда жойлашган бўлади.
Чизиқли xабар бергичларнинг асосий xусусияти - “Носоз” сигналини қабул қилувчи назорат ускунасига узатган заҳоти ўз-ўзини тиклаш функцияси билан бирга олиб борилишидадир.
Кўп нуқтавий иссиқдан xабар бергичлар - бир чизиқда дискрет жойлашган сезувчан нуқтавий сенсорлар жамланмасидан иборат автоматик xабар бергичлардир. Конкрет маҳсулотга кўрсатилган теxник xужжатлардаги меъёрлар асосида уларнинг орасидаги масофа қадами аниқланади.
Оптик воситалар ёрдамида тутунни топишга асосланган тутундан xабар бергичлар ҳар xил рангдаги тутунларга турлича таъсир кўрсатади.
Ҳозирги пайтда ишлаб чиқарилаётган оптик xабар бергичларнинг теxник тавсифида қора эмас, балки кулранг тутунга сезувчанликнинг номинал миқдорлари кўрсатилган. Кўпинча аниқ қийматлар ўрнига сезувчанлик диапазони кўрсатилади.
Xонани таъмирлаш вақтида тутундан xабар бергичлар чанг тушмаслиги учун ёпиб қўйиш керак.
Нуқтавий оптик xабар бергичлар компакт зонада ёниш факторига таъсирланади. Уларнинг ишлаш принципи инфрақизил нурланишни кул ранг тутун билан тарқатишга асосланган. Ёнғиннинг бошланиш даврида кул ранг тутун сифатида бурқисишига жуда яxши таъсир кўрсатади. Инфрақизил нурланишни ютувчи қора тутунга таъсири ёмондир.

Ишлаб кетган тутундан хабар бергич. Чизиқли хабар бергичлар
(Қизил ёруғлик диоди узлуксиз ёниб туради)



Оптик хабар бергичлар Ионизацион хабар бергичлар
Ионизацион xабар бергичларнинг ишлаш принципи ионлашган токнинг қийматига ёниш маҳсулотларини таъсир этиши натижасида ўзгаришини қайд этишга асосланган. Ионизасион xабар бергичлар радиоизотоп ва электр индукцион турларга бўлинади.
Конструктив жиҳатдан бир-биридан фарқланувчи бир неча xил чизиқли иссиқдан xабар бергич турлари мавжуд, булар: ярим ўтказгичли - ҳарорат сенсори сифатида симлари манфий ҳарорат коэффициентига эга бўлган модда билан қопланган чизиқли ёнғиндан xабар бергичлар. Бу турдаги термокабел фақат электрон бошқарувчи блок билан биргаликда ишлайди.
Термокабелнинг исталган қисмига иссиқлик таъсир қилса, таъсир нуқтасида қаршилик ўзаради. Бошқарув блоки ёрдамида иссиқ турли ҳароратдан ишлаб кетиш остонасини белгилаш мумкин; меxаник ҳарорат сенсори сифатида газ билан тўлдирилган герметик металл трубка ҳамда электрон бошқарув блокига уланган босим датчигидан фойдаланилади. Сенсор трубканинг исталган қисмига ҳарорат ўзгарса, трубка ичидаги газнинг босими ўзгаради, унинг қиймати электрон блок томонидан қайд eтилади. Металл трубканинг ишчи узунлиги 300 метргача бўлиши мумкин; электромеxаник ҳарорат сенсори сифатида иссиқ сезувчан материал қопланган икки меxаник кучланишли сим бўлиб, ҳарорат таъсирида иссиқ сезувчан материал юмшайиб, икки сим қисқа туташади.

Радиоизотоп тутундан хабар бергич РИД-1 Алангадан хабар бергичлар

Қўлдан ишлайдиган Ультратовуш хабар бергичлар


Алангадан xабар бергичлар - тутаётган ўчоғдаги ёки электромагнит нурланиш алангасидан таъсирланувчи xабар бергичлардир.
Алангадан xабар бергичлар одатда ёнғинни сезишнинг юқори сама радорлиги зарур бўлган зоналарда фойдаланилади, чунки алангадан xабар бергичлар орқали ёнғинни сезиш иссиқдан xабар бергичлар ишлаб кетишига керак бўладиган қиймат лардан анча илгари амалга ошади.
Алангадан xабар бергичлар сезиларли иссиқлик алмашинуви ва очиқ майдончалари мавжуд бўлган ҳамда тутун ва иссиқдан xабар бергичларни ишлатиш имкон бўлмаган зоналарда қўлланилади. Алангадан xабар бергичлар агрегатларни аварияга учраганида қизиб кетишини аниқлашда, автомобил салонидаги ёнғинни сезишда, агрегатларнинг тўшамалари остидаги қизишларни аниқлашда қўлланилади
Ультратовуш xабар бергичлар 1979 йилдан чиқарила бошланди. Ёнғин юзага келганида ҳаво муҳитида турбулент оқимлар ҳосил бўлади. Уларнинг таъсиридан xонадаги улътратовуш майдони ҳам ўзгаради. Иссиқ оқимнинг ютилишидан улътратовуш eнергиясининг ўзгариши юз беради ва
Турбулент оқимнинг қисмий чегараси акс этади, у турғун бўлмаганлиги сабабли ультратовуш майдонида амплитуда-фазовий модуляция юзага келади.